Mavzu: vakuumda va muhitlarda elektr toki reja: Metallarda elektr toki

Termoelektrik hodisalar 
Voltaning ikkinchi qonuniga binoan, bir xil temperaturali, bir nechta 
metalldan tashkil topuvchi berk zanjirda EYuK vujudga kelmaydi, ya’ni elektr toki 
hosil bo’lmaydi. Lekin, kontaktlar temperaturasi turlicha bo’lsa, zanjirda 

---

termoelektrik tok deb ataluvchi, tok paydo bo’ladi. Metallarda, yarim 
o’tkazgichlarda issiqlik ta’siri ostida elektr hodisasi, elektr ta’sirida issiqlik 
hodisalari ro’y berishi mumkin. Buni termoelektrik hodisalar deb ataladi. Uning 
hosil bo’lish tabiati bilan bog’liq bo’lgan quyidagi effekt bilan tanishamiz. 
Zeebek effekti. 1821 yilda nemis fizigi T.Zeebek berk zanjirni tashkil 
elgan ikki xil metalning kavsharlangan qismlarini turli temperaturalarda 
ushlab turilsa, zanjir bo’ylab oquvchi elektr tokni qayd qiladi. Kavsharlangan 
nuqtalardagi temperaturalar farqining ishorasi o’zgartirilsa, tok yo’nalishi ham 
o’zgaradi. Termo EYuK hosil bo’lishining sababi shuki, kavsharlangan turli 
metallarning qizigan uchidagi yuqori energiyali elektronlar konsentratsiyasi sovuq 
uchiga nisbatan ko’proq bo’ladi va tez elektronlarning issiqroq uchidan sovuq 
uchiga qarab diffuzion oqimi vujudga keladi, o’tkazgichlarning issiq uchlari 
yaqinida esa elektronlarning kamayishi hisobiga ular musbat zaryadlanadilar. 
Sovuq uchlari manfiy zaryadlanadi, natijada o’tkazgichlarning uchlarida 
potentsiallar farqi vujudga keladi. 
Berk zanjirlarda ko’pgina metallar jufti (masalan Cu-Bi, Ag-Cu, Au-Cu) 
uchun elektr yurituvchi kuch-kontakdagi temperaturalar farqiga to’g’ri 
proportsional bo’ladi: 
)
(
2
1
Т
Т




bunda 

-termoelektr yurituvchi kuch deyiladi. T
1
>T
2
hoi uchun tokning yo’nalishi 
strelka bilan ko’rsaatilgan (5-rasm). 
5-rasm 
Masalan, uchun temperaturalar farqi 100 К bo’lgan mis-konstantin metallar 
jufti uchun termo EYuK bor-yo’g’i 4,25 mV ni tashkil etadi. 
Zeebek effekti termodinamikaning ikkinchi qonuniga zid emas, chunki 
bunda ichki energiya elektr energiyasiga aylanadi. Shu sababli, mazkur zanjirda 
doimiy tok bo’lishi uchun, doimo kontakdagi temperaturalar farqini ushlab turish, 
ya’ni kontaktning bir uchiga issiqlik berish, ikkinchisidan esa issiqlikni olib turish 
darkor. 
Zeebek effektidan temperaturalarni o’lchash uchun foydalaniladi. Undan 
shuningdek elektr tokining generatsiyalash uchun ham foydalanish mumkin. 
Pelte effekti. Frantsuz fizigi J. Pelte tomonidan 1834 yilda kashf etilgan. Bu 
effekt quyidagicha ta’riflanadi: