Mavzu: xalqaro iqtisodiy integratsiyaning jahon iqtisodiyotiga ta’siri reja: kirish

1.1.Jahon iqtisodiyotida iqtisodiy integratsiyaning mazmuni va mohiyati hamda sabablari.

Iqtisodiy integratsiya-turli korxona va tarmoqlarning, shuningdek, mamlakatlarning ishlab chiqarish sohasida bir-biriga yaqinlashuvi, ular o`rtasida

uzviy iqtisodiy aloqalar o`rnatilishi, mamlakatlararo yagona umumiy xo`jalikning
shakllanishi jarayonidir.
Iqtisodiy integratsiya butun bir mamlakatlar milliy xo`jaliklar darajasida, shuningdek, korxonalar, firmalar, kompaniyalar, korporatsiyalar darajasida ham kuzatiladi. Iqtisodiy integratsiya ishlab chiqarish texnologik aloqalarning kengayishi va chuqurlashuvida, resurslardan hamkorlikda foydalanish, kapitallarni birlashtirishda hamda iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida bir-biriga qulay sharoitlarni yaratishda, o`zaro to`siqlarni olib tashlashda namoyon bo`ladi. Buning asosida mehnat taqsimoti yotadi, albatta.
Mehnat taqsimoti tufayli ayrim mahsulotlar emas, balki detallar ham ixtisoslashgan korxona va tarmoqlarda ishlab chiqariladi. Shu tariqa korxona va tarmoqlar o`zaro yaqin va muntazam iqtisodiy aloqa bog`laydi. Avvalo, korxonalar o`rtasida iqtisodiy integratsiya yuz beradi va ularning birlashmasi vujudga keladi. So`ngra tarmoqlararo miqyosda yuz berib, yirik ishlab chiqarish majmualari paydo bo`ladi. Bir tarmoq doirasida gorizontal integratsiya, tarmoqlararo esa, vertikal iqtisodiy integratsiya yuz beradi.Vertikal integratsiyaga agrosanoat majmui misol bo`ladi.U qishloq xo`jaligi, oziq-ovqat, mashinasozlik, kimyo sanoati o`z ichiga oladi.¹
Mehnat taqsimoti xalqaro miqyosda amalga oshishi bilan xo`jalik hayoti baynalmilallashadi, moddiy mahsulot yaratishda turli mamlakatlarda korxona va tarmoklar qatnasha boradi. Buning natijasida mamlakatlar iqtisodiyotida ixtisoslashish yuz beradi va mamlakatlar bir-birlariga mahsulotlar hamda xizmatlar yetkazib beradi. Shu sababli hozirgi davrda xalqaro integratsiya eng yuqori darajadagi yuqori ko`rinish hisoblanadi.
Mamlakatlar o`rtasidagi mintaqaviy xalqaro iqtisodiy integratsiya uzoq davom etadigan ko`p bosqichli jarayon bo`lib, turli shakllarda yuz beradi.
Birinchi bosqichda turli mamlakatlar o`rtasida erkin savdo-sotiq olib boriladigan, bojxona to`lovlari, eksport kvotalari bekor qilingan erkin savdo zonalari tashkil etiladi. Natijada davlatlararo tovar ayirboshlashda integratsiyalashuv yuz beradi.
Ikkinchi bosqichda erkin iqtisodiy zonalar shakllanib, bu yerda ham bir necha
mamlakatlar birlashadi. Bu bosqichda institutegratsion aloqalar savdo-sotiq bilan
cheklanmasdan sanoat, bank, sug`urta ishi va texnologiya sohasida ham yuz beradi.
Bu zonalar ochiq iqtisodiy hududlar hisoblanadi, iqtisodiy aloqalar erkin va ko`p
qirrali bo`lib, barcha iqtisodiyot sub´yektlari imtiyozlarga ega bo`ladilar.
Uchinchi bosqichda umumiy bozor shakllanadi.Umumiy bozorni tashkil etgan
mamlakatlarning milliy bozorlari bir-biri uchun ochiq bo`ladi, amalda milliy bozorlar birlashib, mamlakatlararo umumiy bozor vujudga keladi.
Bu bozorda barcha tovarlar erkin, hech bir cheklovlarsiz ko`chib yuradi. Ish kuchi, kapital va tovarlar bir mamlakatdan boshqasiga o`tadi.Qaysi mamlakatda resurslarni ishlatish qulay bo`lsa, u shu yerga borib joylashadi hamda o`z faoliyatini kengaytiradi. Umumiy bozorda iqtisodiy chegaralar amalda bekor qilinadi, bojxona to`lovlari, eksport kvotalari, tovar sifatiga talab minimal darajaga keltiriladi.
Umumiy bozor dastlab 1957 yildan Yevropada shakllangan.
To`rtinchi bosqichda iqtisodiy va valyuta ittifoqi doirasida integratsiya yuz
beradi. Bu yerda integratsion aloqalar savdo-sotiq va ishlab chiqarish bilan
cheklanmay, moliya, pul muomalasi va bank tizimiga ham kirib boradi. Yevropa
Ittifoqiga kirgan 15 mamlakatdan 12 tasida 2000-2001 yillarda umumiy pul-yevro
muomalaga kiritildi. Milliypullar muomaladan asta-sekin chiqarildi, yagona soliq
tizimi joriy etildi. Milliy byudjetlar saqlangan holda yagona, umumiy byudjet ham
tuziladigan bo`ldi.
XXI-asrning boshlaridagi institutegratsiyaning eng yuqori shakli
bo`lgan iqtisodiy va valyuta ittifoqi mamlakatlar iqtisodiyotini yuksak darajada
birlashtiradi. Iqtisodiy umumiylikka ustuvorlik beradi, ammo ayrim mamlakatlar
mustaqilligini ma´lum darajada cheklaydi (milliy parlamentlar va hukumatlarning bir qator vakolatlari Yevropa Ittifoqining umumiy organlariga berilgan).
Hozirgi davrda jahonning boshqa mintaqalarida ham integratsiya jarayonlari
jadal bormoqda.
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, AQSH, Kanada va
Meksikani birlashtirgan Shimoliy Amerika uyushmasi, Janubiy Sharqiy Osiyo
davlatlari uyushmasi (ASEAN), Tinch Okean region uyushmasi (ATES), Iqtisodiy
hamkorlik tashkilotiga a´zo mamlakatlar o`rtasida integratsion hamkorlik kuchayib bormoqda. 1991-2002 yilllarda Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqaviy
integratsiyasini chuqurlashtirish yo`lida jiddiy ishlar amalga oshirildi: zaruriy
huquqiy va tashkiliy shartsharoitlar yaratildi, davlatlararo kengash tuzildi, ijroiya
qo`mita, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil etildi. Butun jahon xo`jalik hayotining baynalminallashuvi davlatlararo xo`jalik aloqalarni tartibga solishning mexanizmini yaratish zarurligiga olib keldi.
Hozirgi davrda qandaydir tartibga soluvchi tuzilma amal qilmaydigan xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasini topish qiyin. Jumladan, moliya, valyuta va kredit sohalarida Xalqaro valyuta fondi (XVF), Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), jahon savdosi sohasida – Tariflar va savdo bo`yicha bosh kelishuv (TSBK)ni ko`rsatish mumkin.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish milliy-tashkiliy shakllardan
boshlanadi. Xo`jalik hayotining baynalminallashuv jarayoni dastlab milliy davlatlar faoliyatini xalqaro uyg`unlashtirishga, keyin esa davlatlararo va xalqaro tashkilotlar tuzilishiga olib keldi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning yana bir ahamiyatga molik sohasi – bu
valyuta-kredit munosabatlaridir. Xalqaro moliyaviy munosabatlarni uyg`unlashtirish XVF, XTRB, Iqtisodiy xamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT), xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliyaviy korporastiya (XMK) va shu kabilar doirasida amalga oshiriladi.
G`arbdagi yetti yetakchi mamlakatlarning har yillik kengashi bu sohada muhim rol o`ynaydi. Valyuta–moliyaviy sohani xalqaro uyg`unlashtirishning kuchayishi ko`p jihatdan XVFning faoliyati bilan bog`liq. U o`zining nizomiga muvofiq valyuta kurslari va a´zo mamlakatlar to`lov balanslarini tartibga soladi, ko`p tomonlama to`lov tizimlari va rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi qarzlarini nazorat qiladi, a´zo mamlakatlarga ularning valyuta-moliya muammolarini hal qilish uchun kredit beradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda tarkibiy qayta qurishlarni moliyalashtirish bilan XTTB faol shug`ullanadi. XTTB va u bilan birga jahon banki tarkibiga kiruvchi Xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliyaviy korporastiya (XMK) har xil investistion ob´ektlarni o`rta va uzoq muddatli kreditlash bilan shug`ullanadi, loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy asoslarini tayyorlaydi, rivojlanayotgan mamlakatlardagi tarkibiy qayta o`zgartirishga yordam beradi.
Davlatlararo tashkilotlar ichida barcha sanoat jihatdan rivojlangan
mamlakatlarni birlashtiruvchi IHRT muhim rol o`ynaydi. Uning doirasida ichki
iqtisodiy tadbirlarning boshqa mamlakatlar milliy iqtisodiyoti samaradorligiga
ta´sirini, ularning to`lov balansi holatini o`rganish amalga oshiriladi, milliy
iqtisodiyotning jahon xo`jaligi tamoyillariga tez moslashishini ta´minlash maqsadida makroiqtisodiy tartibga solish bo`yicha tavsiyanomalar beriladi.
IHRT jahon xo`jaligi doirasida ko`p omilli aloqalarni o`rganishni amalga oshiradi, valyuta va byudjet siyosati, narxlar dinamikasi, savdo va boshqa sohalar bo`yicha ilmiy asoslangan iqtisodiy inqirognozlarni oldin oladi. Sharqiy Yevropa mintaqasida tarkibiy qayta qurishga moliyaviy ta´sir ko`rsatish hamda yordam tashkil qilish maqsadida 1991 yil Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) tuzildi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya - bu chuqur barqaror munosabatlarni rivojlantirish va milliy iqtisodiyotlar o'rtasidagi mehnat taqsimoti, ularning iqtisodiyotlarining turli darajadagi va turli shakllarda o'zaro ta'siriga asoslangan mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy birlashuvi jarayoni. Mikro darajada, bu jarayon qo'shni davlatlardagi alohida firmalarning ular o'rtasidagi turli iqtisodiy munosabatlarni, shu jumladan chet elda filiallarini tashkil etish asosida o'zaro munosabatlari orqali o'tadi. Davlatlararo darajada integratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarini shakllantirish va milliy siyosatni muvofiqlashtirishga asoslanadi.
Iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy va eng keng tarqalgan shakli savdo qonunining o'rnatilishi bo'lib, uning doirasida ishtirokchi davlatlar o'rtasidagi savdo cheklovlari, ayniqsa bojxona to'lovlari bekor qilinadi.
Bojxona ittifoqi ko'pincha ittifoqdagi to'lovlar bilan to'ldiriladi, bu esa valyutalarning o'zaro konvertatsiyasini va yagona hisob birligining ishlashini ta'minlaydi.
Keyinchalik murakkab shakl - bu o'zaro o'zaro savdo va yagona tashqi savdo tarifini, kapital va ishchi kuchi harakati erkinligini, shuningdek iqtisodiy siyosatni uyg'unlashtirishni ta'minlovchi umumiy bozor.
Yagona bozor faoliyat ko'rsatganda, ijtimoiy va mintaqaviy rivojlanishni rag'batlantirish uchun umumiy fondlar shakllantiriladi, milliy boshqaruv va nazorat organlari yaratiladi va huquqiy tizim yaxshilanadi, ya'ni. yagona iqtisodiy, huquqiy, axborot makoni mavjud.
Davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning eng yuqori shakli iqtisodiy va pul birlashmasidir, bu barcha integratsiya shakllarini umumiy iqtisodiy, pul-kredit va moliyaviy siyosat bilan birlashtiradi: Bu ittifoq faqat G'arbiy Evropada mavjud. Faqat shu erda, iqtisodiy integratsiya jarayoni ushbu bosqichlarning barchasidan o'tdi.
Iqtisodiy integratsiya bir qator ob'ektiv omillarga asoslanadi, ular orasida eng muhimi quyidagilar:

• 
  Iqtisodiy hayotning globallashuvi;
  
• 
  xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashtirish;
  
• 
  Dunyo miqyosidagi ilmiy va texnologik inqilob;
  
• 
  milliy iqtisodiyotlarning ochiqligini oshirish.
  

Bu omillarning barchasi o'zaro bog'liq. Zamonaviy sharoitda xalqaro mehnat taqsimoti asosida mamlakatlar o'rtasida va ayniqsa ularning firmalari o'rtasida barqaror iqtisodiy aloqalar rivojlanib bormoqda. Milliy iqtisodiyotlarning tobora oshib borayotgan ochiqligi, TMKlar faoliyati, rivojlanayotgan ilmiy va texnologik inqilob, xalqaro savdo, kapital migratsiyasi, zamonaviy transport, aloqa va axborot tizimlari iqtisodiy hayotning xalqarolashuvi jarayonining shu darajaga o'tishiga hissa qo'shdiki, unda yaxlit dunyo iqtisodiyotida faol ishtirok etgan global aloqalar tarmog'i shakllandi. dunyoning ko'p mamlakatlaridagi firmalarning asosiy qismi.
Integratsiya jarayonlarini rag'batlantiruvchi omil bu milliy iqtisodiyotlarning ochiqligini oshirishdir. Ochiq iqtisodiyotning o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardir:

• 
  mamlakat iqtisodiyotini jahon iqtisodiy munosabatlari tizimiga chuqur jalb qilish (bu bilvosita, dunyoning aksariyat mamlakatlarining YaIMdagi tovarlar va xizmatlarga eksport kvotasi o'sib borayotganligi, 1995 yilda dunyo bo'yicha o'rtacha 18 foizni tashkil etgani bilan tasdiqlanadi);
  
• 
  tovarlar, kapital, ishchi kuchining mamlakat ichkarisida harakatlanishiga qo'yilgan cheklovlarni engillashtirish yoki to'liq bartaraf etish;
  
• 
  Milliy valyutalarning konvertatsiyasi.²
  

Davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning rivojlanishiga qator shart-sharoitlar mavjudligi yordam beradi. Shunday qilib, integratsion jarayonlar iqtisodiy rivojlanishning deyarli bir xil darajasida bo'lgan va bir hil iqtisodiy tizimlarga ega bo'lgan davlatlar o'rtasida eng samarali tarzda sodir bo'ladi.
Yana bir muhim shart - bu bitta mintaqada joylashgan va umumiy chegaraga ega bo'lgan integratsiyalashgan mamlakatlarning geografik yaqinligi.
Integratsiya imkoniyati va maqsadga muvofiqligi, asosan, tarixan rivojlangan va etarlicha kuchli iqtisodiy aloqalar mavjud bo'lgan mamlakatlar o'rtasida mavjuddir. Iqtisodiy manfaatlar va muammolarning mushtarakligi katta ahamiyatga ega bo'lib, ularni birgalikda sa'y-harakatlar orqali alohida hal qilishdan ko'ra samaraliroq bo'lishi mumkin. Evropa Ittifoqida mavjud bo'lgan eng rivojlangan integratsiya shakli misol.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning maqsadlari integratsiya qanday shaklda bo'lishiga qarab belgilanadi. Erkin savdo zonasi va bojxona ittifoqini shakllantirishda (integratsiyaning ushbu shakllari hozirgi kunda eng keng tarqalgan) ishtirokchi davlatlar bozorning kengayishini va o'zaro savdo uchun qulay muhit yaratilishini ta'minlashga harakat qilmoqda, shu bilan birga uchinchi davlatlar raqobatchilarining ilgari surilishiga to'sqinlik qilmoqda.
Evropa Ittifoqi - ma'lum vaqt ichida integratsiyaning eng yuqori shakli - o'z hududida uchbirlik ittifoqini yaratishga qaratilgan: iqtisodiy, pul, bitta evroga ega va siyosiy. Muvozanatli uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy siyosat yuritilishi ko'zda tutilgan.
Iqtisodiy integratsiyaning rivojlanishi, shubhasiz, ishtirok etayotgan tomonlarga ijobiy ta'sir ko'rsatadi va ma'lum salbiy oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, integratsion bloklarning shakllanishi ularning iqtisodiy imkoniyatlarini sezilarli darajada oshiradi, savdo va kooperatsiya-ishlab chiqarish aloqalarini kengaytirishga yordam beradi. Buni ko'plab Evropa Ittifoqi, NAFTA, MERCOSUR va boshqa guruhlarning rivojlanishi tasdiqlaydi.
Xalqaro integratsiyaning eng etuk shakli - EI; Shimoliy Amerika va Osiyo-Tinch okeani mintaqalarida integratsiya jarayonlari muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. Lotin Amerikasida va ayniqsa Afrikada, har xil boshlang'ich sharoitlar va xilma-xil manfaatlar ushbu qit'a mamlakatlariga samarali, kuchli davlatlararo hamkorlikni yo'lga qo'yishga imkon bermaydi.