Mavzu: xronologiya (vaotini aniolash)

Ahmoniylar davri mixsimon yozuvlari. 
Millodan avvalgi 559 yilda Erondagi ahmoniylar sulolasining yirik 
davlatiga podsho Kayxusrav I va Kayxusrav II asos soladi. Kambiz, Doro 
1, Kserks kabi fors podsholari Qadimgi Sharqdagi juda ko'p 
mamlakatlari ustidan o'z hukmronliklarini o'rnatganlar. Milloddan 
avvalgi 545-540 yillarda ahmoniylar Markaziy Osiyoning Parfiya, 
Marg'iyona , Baqtriya va Sug'diyona viloyatlarini bo'ysindirganlar. Sak - 
masagetlarga qarshi fors podshosi Kir 11 ning yurishlari milloddan 
avvalgi 530 yilda muvaffaqiyatsiz yakunlangan. Uning izdoshi Doro 1 
(mil. avv. 522-486 ) milloddan avvalgi 518 yilda saklar yurtini istilo 
qiladi. Markaziy Osiyoda ahmoniylar davlati 200 yil davomida 
milloddan avvalgi 330 yilgacha hukumronlik qilganlar. Ahmoniylar 
davlati tarixda birinchi yirik imperiya davlati hisoblanadi. 
Ahmoniylar davri mixsimon yozuvlarda Markaziy Osiyo xalqlari va 
viloyatlari to'g'risida turli xil ma'lumotlar bor. Bu yozuvlar milloddan 
avvalgi VI - IV asrlarga oid bo'lib, Behistun va Naqshi Rustam qoya 
toshlarida, Suza, Persepol va Hamadon shaharlarida topib tekshirilgan. 
Ayniqsa, Karmanshoh va Hamadon shaharlari o'rtasidagi yo'lda baland 
qoyatoshda yozilgan yozuvlar e'tiborga molikdir. Unda : «Men Doro, 
ulug' podsho shahanshoh, mamlakatlar podshosi, Vishtasp o'g'Ii, Arshan 
nevarasi, Ahmoniy - hammasi 23 ta davlat ... Parfiya , Xorazm, 
Baqtriya, Sug'diyona, Saka va boshqalar. Shuningdek, Marg'iyona 
mendan ajralib Frada ismli bir odam o'zini viloyat hokimi deb e'lon 
qildi. Men Baqtriyadagi hokimi Dardanish bilan (mil.avv. 522 y) uni tor 
- mor qildim». Hamadon , Suza, Naqshi Rustam yozuvlarida esa 
Markaziy Osiyo xalqlari etnografiyasiga ta'luqli ma'lumotlar nihoyatda 
qimmatligi bilan ajralib turadi. Behistun yozuvlarining uzunligi 22 metr, 
balandligi 7 - 8 metr. 
Sak till va yozuvi. 
Saklar Markaziy Osiyo va Qozog'istonning dashtlarida, cho'llarida va 
tog'larida joylashgan ko'chmanchi qabilalardir. Olimlar fikriga ko'ra, sak 
tilida yoritilgan eng qadimgi manba - bu Olmaota atrofida Issiq 
qo'rg'onida topilgan kumush idishdagi yozuvdir. U milloddan avvalgi V 
asrga ta'luqli. Tilshunoslik fanlarida Issiq yozuviga o'xshagan belgi 
yozuvlari «noma'lum xat» deb ataladi. Sak tilidagi yoritilgan 
xujjatlarning asosiy qismi Sharqiy Turkistonning Xotan vohasidan 

---

30 
topilgan. Ular VII-X asrlarga oiddir. Bu yozuvlarni G.V.Beyli, 
M.J.Drezden, L.G.Gersenberg, I.M.Oranskiye kabi olimlar o'rganganlar. 
Sak tili va yozuvi 26 ta belgidan iborat. Ma'lum bir qism yozuvlar 
yaqinda Afg'onistonning Dashtinavur degan manzilgohida ham topildi. 
Olimlarning fikricha, sak yozuvidagi ayrim tushuncha va atamalar 
hozirda o'zimizning tilimizda ham saqlanib qolgan. 
1. hapta-hafta 
2. band-bog'lab qo'yish 
3. zar-oltin 
4. nav-yangi 
5. ap-ob (suv)