Mavzu: “Yorug’lik xodisalari” mavzusini o’qitish metodikasi

4.“Yorug’likning tarqalishi va qaytishi” mavzusidagi bir soatlik dars 
ishlanma 
Mavzu : 
Yorug’likning tarqalishi va qaytishi 
 
I. Darsning maqsadi: 
- o'quvchilarda yorug'lik tezligi tabiatda uchraydigan eng katta tezlik ekanligi 
haqida tushuncha hosil qilish; 
- yorug'likning qaytish va sinish hodisalarini, qonuniyatlarini o'rganish. 
II. Dars jixozi: 
1. Fizika darsligi. 
2. Yorug’likning qaytishi va sinishini ko’rsatadigan namoyish asboblari. 

---

16 
3. Stakanda suv, shisha tayoqcha. 
III. Asosiy tushuncha va atamalar: 
- yorug'lik tezligi; 
- yorug'likning qaytishi; 
- yorug'likning sinishi; 
- tushish burchagi, qaytish burchagi, sinish burchagi. 
Darsning blok-chizmasi 
 
№ Dars bosqichlari 
Vaqti 
1 
Tashkiliy qism 
2 minut 
2 
O`tilganlarni mavzuni takrorlash. 
8 minut 
3 
Tajriba namoyish qilish 
10 minut 
4 
Yangi mavzu mazmuni ustida ishlash 
18 minut 
5 
Darsni mustahkamlash va uyga topshiriqlar 
7 minut 
 
IV. Darsning borishi: 
Yorug'lik tezligi mavzusi o'quvchilar uchun qiyin hisoblanadi. Chunki tezlik 
deganda vaqt birligi ichida bosib o'tilgan yo'l tushunilganidan, yorug'likni ham 
oddiy tushunchadan kelib chiqib tezligi o'lchansa kerak degan fikrga boradilar.
Shu sababli doskaga yorug'likning vakuumda (havoda)gi tezligi v = 300000 km/sek 
deb yozib qo'yilib 
"bunday ulkan tezlikni qanday qilib o'lchasa bo 'ladi?" degan savolni qo'yishdan 
boshlash mumkin. Shunga ko’ra Aristoteldek buyuk olim ham bu vazifani uddalay 
olmaganligini tushuntirish mumkin bo'ladi. Yorug'lik tezligini о’lchash usullari 
haqida 9-sinfda gap borishi eslatiladi. 
Yorug'likning qaytishi haqida o'quvchilar birmuncha tasavvurga ega. Buni 
ko'zgu misolida ko'rishgan. Undan qaytgan yorug'likni bir-biriga tushirib 

---

17 
o'ynaganlar. Shu sababli qaytish qonunini o'rganish qiyin kechmaydi. Uni 
darslikda keltirilgan tajriba-namoyishdan ko’rsatish mumkin. 
Yorug'likning sinishini stakandagi suvga tushirilgan shisha tayoqchaning 
singanga o'xshab ko'rinishi namoyish qilinganidan so’ng tushuntiriladi. Bunda 
yorug'likning sinish mexanizmi tushuntirilishi shart emas. U sinfda o'rgatiladi. 
Sinish hilan bog'liq ko’pgina hodisalar misol qilib keltiriladi. Kinolarda daryoda 
nayza yordamida baliq ovlayotgan "hindu"larga o'xshab, suv tagidan nishonga 
tayoq otib ko'rishni uyga topshiriq sifatida berish mumkin. Tushgan, qaytgan, 
singan nurlar bir tekislikda yotishini ham tushuntirish qiyinroq bo'lganligidan, 
faqat tajribada optik diskda ko'rsatib ketish mumkin. 
.
Aristotel, yorug'lik nuri bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga bir zumda boradi, deb
hisoblagan edi. Yorug'lik tezligini tajribada aniqlashga Galiley uringan. Bir-biridan 
bir necha kilometr uzoqlikda joylashtirilgan ikkita odamning biriga fonus berilgan. 
Fonusni bir daqiqaga berkitib ochgan odam vaqtni belgilagan. Ikkinchi kuzatuvchi 
ko'rgan vaqtini belgilagan. Lekin tajriba muvaffaqiyatsiz tugallangan. 
Yorug'lik tezligini birinchi bor 1676-yilda daniyalik astronom Olaf Ryomer 
o'lchashga muvaffaq bo'ldi. Shundan so'ng boshqa olimlar 
ham yorug'lik tezligini turlicha usulda o'lchadilar. 
Yorug'lik tezligi juda katta bo'lib, vakuumda 
v = 300000 km/s ga teng. 
Yani 1sekundda yorug’lik nuri 300 000 000 m masofani bosib o’tadi. Tabiatdagi 
boshqa hech qanday jism yoki zarracha bunday tezlikka erisha olmaydi. Yorug'lik 
bir muhitdan ikkinchisiga o'tganda tezligi o'zgaradi. Masalan, suvda uning tezligi 

---

18 
225 000 km/s bo'lsa, shishada 200 000 km/s ga teng. Shunday katta tezlik bilan 
harakatlangan Quyosh nuri Yerga taxminan 8,3 minutda yetib keladi. 
Yorug'lik havodan suvga tushganda uning bir qismi qaytadi, bir qismi suv 
ichiga o'tadi. Yorug'likning qaytishini o'rganish uchun quyidagi qurilmadan 
foydalaniladi (1-rasm). Optik disk o'rtasiga yassi ko'zgu qo'yib, unga «nurli 
ko'rsatkich» (lazer) nurini yuboraylik. Shunda ko'zgudan nur qaytganini ko'ramiz. 
Nurning tushish burchagini o'zgartirib ko'rsak, burchagi ham unga mos ravishda 
o'zgarar ekan. Tushish burchagi deb, tushgan nur bilan, nur tushgan nuqtaga 
o'tkazilgan perpendikulyar orasidagi burchak (α)ga aytiladi. Qaytish burchagi 
sifatida qaytgan nur bilan, shu nuqtaga o'tkazilgan perpendikulyar orasidagi 
burchak (γ) olinadi. Tajribalar ko'rsatadiki, qaytish burchagi har doim tushish