Fonetik prinsip (tamoyil) - so‘zlarni asli qanday bo‘lishidan qat’i nazar talaffuziga ko‘ra yozish tamoyilidir. Bu tamoyilga asosan so‘zning talaffuz etilishida yuz bergan fonetik o‘zgarishlar hisobga olinadi. Bunday o‘zgarishlarni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasining k, q undoshlari bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilishi bilan bo‘ladigan fonetik o‘zgarishlar: eshik-ka, terak-ka, telpak-ka, kurak-ka, qishloq-qa, qirg‘oq-qa, huquq-qa kabi.
Ayrim otlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilishi natijasida yuz beradigan fonetik o‘zgarishlar: og‘iz - og‘zi, ko‘ngil - ko‘ngli, burun - burni, shahar - shahri, qorin - qorni, bo‘g‘iz - bo‘g‘zi, bo‘yin - bo‘yni kabi.
Asosi k, q undoshlari bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilishi bilan yuz beradigan fonetik o‘zgarishlar: bilak - bilagi, yurak - yuragi, qarmoq - qarmog‘i, qoshiq - qoshig‘i, qo‘shiq - qo‘shig‘i (ammo bu qoidalarga erk, idrok, ishtirok, ko‘rk, ishq, haq, huquq, farq, turq kabi sozlar bo‘ysunmaydi).
Ayrim so‘zlardan fe’l yasalganda: ulug‘ - ulg‘ay, o‘yin - o‘yna, ong - angla kabi.
Unli bilan tugagan sonlarga -ov, -ovlon, -ala qo‘shimchalarini qo‘shganda: ikki - ikkov, ikkovlon, ikkala, olti - oltov, oltovlon, yetti - yettov, yettovlon kabi.
Asosi -a, -i bilan tugagan so‘zlarga -v, -q, -qi qo‘shimchalari qo‘shilib so‘z yasalganda: son - sana - sanoq, bo‘ya - q - bo‘yoq, sayla - v, saylov, tanla - v - tanlov, o‘qi - v - o‘quv, tirna - q - tirnoq, qayna - q, qaynoq, o‘yna - qi - o‘ynoqi kabi
7 Ayrim ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalari, to‘liqsiz fe’lli so‘z qo‘shilmalari talaffuziga ko‘ra qo‘shib yoziladi: boroladi (bora oladi), olaveradi (ola beradi), borardi (borar edi), borarkan (borar ekan), borarmish (borar emish) kabi.
Orfografiyaning fonetik prinsipi yozuv bilan talaffuzni bir-biriga yaqinlashtiradi va imlo qoidalarining o‘zlashtirilishini ham osonlashtiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
