Mavzu. Yuridik faoliyatda psixik jarayonlarining o'rni va individual xususiyatlar

2.6.Shaxs
Psixologiya fanida inson zotiga xoslik, y a 'ni individ masalasi (lotincha individ — ajralmas, alohida zot dcg an m a 'n o n i angla tadi) shaxs , individua llik (y a k k a h o l l ik ) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog'lom (es-hushi joyida) o d amla r ham, chaqaloq h am, nutqi y o ‘q, oddiy malakalarni o ‘zlasfhtira olmaydigan aqli zaiflar ham individ hisoblanadi. Biroq bulardan b ir in ch isinigina shaxs deb atash a n 'a n a tusiga kirib qolgan, ch u n k i o ‘sha zotgina ijtimoiy mavjudot, ijtimoiy m u n o s a b a t la r mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi b o l a oladi. Individ sifatida yorug' dunyoga kelgan o d am ijtimoiy mu h it t a 'sirida keyincha lik shaxsga aylanadi, s h u n in g uch u n bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir. llk bolalik chog'idanoq individ muayyan ijtimoiy munosaba tla r tizimi doirasida boMadi, b u n d a y shaxslararo mu n o s ab a t la r tarzi tarixiy shakllangan b o l ib , u yoshligidanoq shu ta y y o r ( a jd o d l a r y a r a tg a n ) i j t im o iy m u n o s a b a t , m u o m a l a , muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a 'zolari, mahalla ahli, jamoa tchilik, ishlab chiqa r ish ja - moasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilar og‘ushida, u la rn in g qalb to ‘rida) odamning blin d an keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllanishiga, uning ongi va i roda s ining xususiyatlariga mutlaqo b o g ‘liq b o lm a g a n h a r xil xu su - siyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi.
a 7 J a h o n psixologiyasi fanida onda-sonda bo‘lsa-da, a n im o uchrab turadigan shaxsni ijtimoiy muhitning sust mahsuli dcb tushuntirish va unda faollikni inkor etish o ‘ta bahs li masaladir. Sluini alohida ta 'k id la sh lozimki, sh ax sn in g ijtimoiy tajribani o ‘zlasntirish jarayoni odamn in g o'zicha amalga oshirayotgan faoliyatiga va uning bilan qanday maqsad ko'zlayotganiga nisbatan munosabatini aks ettiruvchi ruhiy dunyos i orqali n amo y o n b o ‘ladi. Odatda, faollik shaxsga xos xulq-atvor, faoliyat, muomala motivlarida, y o ll-yo‘riqlarda, amaliy kolnikmalarida ko‘zga tashlanadi. Boshqacha a y tg a n d a , faollik sh ax sn in g a t ro f -mu h itd a g i voqelikni egallashga intilgan sa'y-harakatlarda vujudga keladi. Shaxsning faolligi o ‘z istiqboli uchun yo‘l-yo*riq tanlashda, uni o'zlashtirishda, hayotda o ‘z mavqeyi va o ‘rnini topishda gavdalanadi.
Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish h amd a h a r xil hayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkoniya tiga ega. Hayotda b i ro n -b i r tan b eh berishning o kzi kimdadir ruhiy hisni uyg'otsa, boshqa birovning sirtiga ham yuqmaydi. Shunday qilib „shaxs“ degan tu sh u n c h a , odamga t a 's i r qiluvchi barcha tashqi q o 'z - g'a tuvchila r ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismlari ( tomo n la r i , jihatlari, jabhala ri, tarkiblari), tuzilishi, yig*indisi bilan boyitilishi evaziga hosil bo'ladi.
yShaxsning eng m u h im xususiyatli jihatlaridan biri — bu uning individualligi, y a 'ni yakkaholligidir. Individuallik d eg an d a , insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining b e ta k ro r birikmasi tu sh u n i la d i. Individuallik* tarkibiga xarakter, tempe rament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xrl shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradif Psixik xususiyatlar birikmasini aynan o'xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, yaqin odamdan ayrilganligi, qayg‘u -a lam, uning bilan birga esa hayotda tiklab b o lma y d ig a n , am m o boshqa la r ia takrorlanuvchi fazilatlarni murakkab voqelikning mangulikka yo‘nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o ‘zining qadr -qimma ti va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi, t a 'lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o ‘zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir.
Odam jamiyatda turli guruhla r faoliyatida q a tn a sh a r ekan, kokpincha, ularda b a r xil vazifalarni bajaradi, birbiriga o'xshamagan rollarni ijro etadi. Masalan, o t a -o n a va oilaning „egovi“ , injiq, ,,zo‘ravon“ bola o ‘z tengqurlari davrasida ehtiyotkorona haraka t qilib, o ‘zini t am om a n boshqacha tutadi. Shuningdck, jiddiy, ta labchan, xizmat vaqtida boshqalarga q o kshilmaydigan, s ay o h a t davr ida , mehnat faoliyatida, hasha r va hamkorlikda, ulfatchilikda haz ilkash va q iz iq ch ig a ay lan ish i m um k in . Y u q o r id a keltirilganlardan k o ‘rinib turibdiki, bitta o d am n in g o ‘zi turli vaziyatlarda m a zm u n a n bir-biriga q a r am a -q a r s h i rollarni bajaradi. Aksariyat hollarda o d am tu r l i - tum a n vaziyatlarga, sharoitlarga mos, ularga mu tan o s ib b o ‘lgan jihatlarni, jabhalarni namo y o n qiladi, uning oilada , xizmat vazifasida, jamoatchilik orasida, sport musobaqas ida va shu singarilarda o kz zimmasiga oigan rollarni bir-biriga qarama - qarshi emas, balki o ‘zaro hamo h an g tarzda o ‘ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining, xislatlarining, sifatlarining birbiriga mosligi shaxsning yaxlitligini ko‘rsatuvchi aloma tla rd an biri b o l ib , ayni c h o g ‘da undagi q a r ama -q a r sh i lik , z id d iy a t va s h a k l la n ib u lg u rn ia g a n x u s u s iy a t l a r n in g ko‘rsatkichi uning turli vaziyatlarda bajariladigan rollarning o ‘zaro bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligini k o ‘rsatadi.
Inson jamiyatning turli guruhlarida o ‘z zimmasiga oigan vazifalari, rollari qanchalik rang-barang b o lm a s in , turmushdagi mavqeyi k o ‘p m a 'n o va kokp qirrali xususiyatga ega bo'lishidan qat'i nazar, u n d a inson shaxsiga to ‘la mos keladigan haqiqiy tavsif berish imkoniyati saqlanib qoladi.
Unga beriladigan tavsif faqat uning o kynaydigan asosiy rollari, egallagan mavqeyining individualligini n amo y o n qiluvchi motivlari bilan emas , balki uning ishlab chiqa - rishga, moddiy boyliklarni o ‘zlashtirishga nisbatan mu n o - sabatini o'rganish orqali a n i q l a n a d i / 0 ‘zbekis tonda inson shaxs iga b e r ila d ig a n a so s iy tav s if u n in g g um a n i s t ik , mus taqil, huquqiy jam iy a t qurish ja r a y o n ig a n i sb a tan hamda bu ijtimoiy jaray o n d a faol qatnashishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi
J a h o n ps ixologiya fan in in g ilg'or, ta raq q iy p a rv a r , g um a n i s t ik tad q iq o tch i la r in in g tajribasi k o ‘rsatishicha, sh ax sn in g psixologik tuzilishi, psixologik xususiyatlari (x a r a k t e r xislati. t em p e r am e n t xususiyatlari. irodaviy sifatlari, aqliy qobiliyatlari, iste'dod darajalari, barqaror qiziqishlari, hukmron motivlari, hissiyoti va shu kabilarning majmuasi har bir yaqqol, alohida odamda betakror, b a rq a ro ru turg‘un birlikni tashkil etadi. Bu esa, o ‘z navbatida, shaxsni psixologik tuzilishining nisbiyligi, qat'iyligi.
s tereotipligi to ‘g‘risidagi fikrni qat'iy tasdiqlash imkonini yaratadi.
Psixik holatlar, hodisalar, hissiyot, xohish, orzu, tafakkur va shu kabiiar uzluksiz ravishda 0‘zgarib turishi, ijtimoiy gumhlarda, hayotiy vaziyatlarda odam o 'z zimmasiga olgan rollariga a loqador xulq-atvorning o ‘zgarishi, yoshi ulg‘ayib borishi h am shaxsning psixologik qiyofasi (milliylik, etnik ta 'sir asosida) muayyan darajada barqaror likni saqlaydi. Ma z k u r nisbiy barqaroriik odamn in g ya sha sh sharoitlari, jismo n iy xususiyatlarining ko'rinishi bilan uyg‘unlikda shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yigkindisining doimiyligi bilan uzviy bog'liqdir. Biroq biz qayd qilib o ‘tgan doimiylik nisbiy xususiyatga ega. Chunki, shaxsni psixik tuzilishining o ‘zgarishi jahon psixologlarining b i r q a to r ta d q iq o t la r id a o ‘rganilgan. Bu 0‘zg a r ish la r o d am n in g yashash muhiti, amalga oshiradigan faoliyatida n amo y o n b o ia d i va ular ijtimoiy ta'sir, tarbiya sharoitiga bevosita aloqadordir.
Demak , shaxsning nisbatan barqaror va o kzgaruvchan x u su s iy a t la r i inson x i s la t la r in in g yaxlitligi va o 'z a r o bog‘liqligidan tarkib topuvchi niurakkab birlikdan iboratdir.

7.