Мавзу юзасидан маъруза матнлари XXI мавзу: Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти режа

II. Суд ҳокимиятининг таркибига кирувчи иккинчи тармоқ суди – бу умумий юрисдикция судларидир.
Бу суд тармоғи ўз тизимига эга, уни Ўзбекистон Республикаси Олий суди бошқаради. Конституциянинг 110-моддасига асосан, “Ўзбекистон Республикаси Олий суди фуқаролик, жиноий ва маъмурий суд ишларини юритиш соҳасида суд ҳокимиятининг олий органи ҳисобланади.
У томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ва Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурийдир.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Қорақалпоғистон Республикаси Олий судлари, вилоятлар, шаҳарлар, туманлараро, туман судлари ва ҳарбий судларнинг судлов фаолияти устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга.
Конституциянинг бу нормаси тегишли суд тизимини, унда Олий суднинг ўрнини, қисқача суднинг вазифа ва ваколатларини белгилаб қўйган. Умумий юрисдикция судлари тизимини қуйидаги кўринишда аниқроқ тасаввур қилиш мумкин.

Бу судларнинг вазифа ва ваколатлари “Судлар тўғрисида”ги қонунда кенг берилган.

Қ онуннинг 2-моддасида суднинг вазифаси белгилаган, унга асосан суд – “Ўзбекистон Республикасида суд Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва бошқа қонунларида, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро ҳужжатларда эълон қилинган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини суд йўли билан ҳимоя қилишга даъват этилган”¹³.
Кўриниб турибдики, бирор ерда судга жазолаш вазифаси юкланмаган у фақат фуқаро ва муассасаларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилади. Судга бундай вазифа юкланиши ҳуқуқий давлатга хос хусусиятдир. Қонунда судларнинг ваколатлари, таркиби, иш юритиш шакли ва принциплари батафсил белгилаб қўйилган.
Суднинг фаолияти қонун устуворлигини таъминлаш, ижтимоий адолатни қарор топтиришдир.
I II. Хўжалик судлари. Фуқаролик, жиноят ишларини кўрувчи судлар аввалги тузумда ҳам мавжуд бўлиб, шу тузум учун ҳизмат қилган бўлса, хўжалик судлари Ўзбекистон Республикасининг мустақиллиги натижасида вужудга келди ва суд ҳокимятининг ажралмас қисми бўлиб қолди.
Мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ўртасидаги, шунингдек тадбиркорлар ўртасидаги, иқтисодиёт соҳасида ва уни бошқариш жараёнида вужудга келадиган хўжалик низоларини ҳал этиш Олий хўжалик суди ва хўжалик судлари томонидан амалга оширилади. (Конституциянинг 111-моддаси).
Хўжалик судларининг вужудга келишига бозор иқтисодиётига асосланган жамият қуриш мақсадимиз, тадбирларимизни ривожлантириш зарурати сабаб бўлди деса бўлади. Хўжалик судлари тизими республиканинг Олий Хўжалик суди, Қорақалпоғистон Республикаси хўжалик суди, вилоятлар хўжалик суд ва Тошкент шаҳар хўжалик судидан иборат.

Одил судлов органлари тизимидан фарқ қилиб, хўжалик судлари туманларда ва шаҳарларда ташкил қилинмайди.

Хўжалик судларининг вазифаси, умумий юрисдикция судлари вазифаси билан бир хил, яъни “Судлар тўғрисида”ги қонуннинг 2-моддаси бу судга ҳам тегишли.
Суд ҳокимяти органларига, Конституцияда яна бошқа вазифалар ҳам юкланган. Конституциянинг 44-моддасида “Хар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади” деб белгиланган. Бу бир томондан судларга фуқаролар мурожаатларини кўриш масулиятини юкласа, иккинчи томондан судни фуқаро ҳуқуқлари ва эркинликларининг энг кучли, самарали воситаси, кафолати сифати намоён қилади.
Бу билан судлар фуқаролар ҳуқуқларини давлатдан ҳам ҳимоя қилади.
Шунга алоҳида эътибор бериш керакки, судлар нафақат қонунчиликни таъминлайди, улар қонун яратишда, қонунчилик жараёнида ҳам фаол қатнашади. Конституциямизнинг 83-моддасига асосан, Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди, Олий суди, Олий хўжалик суди қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга. Улар Олий Мажлис Қонунчилик палатасига қонун лойиҳаларини, қонунларга ўзгартириш киритиш таклифлари билан чиқиш ҳуқуқига эга.


3. Судлар фаолиятининг ҳуқуқий асослари. Конституциявий суд ва унинг ваколатлари, судьяларига қўйиладиган талаблар.Умумий юрисдикция судлари. Хўжалик суд тизими, вазифаси. Судьяларнинг мустақиллиги.
Бошқа ҳокимият органлари каби, суд ҳокимияти органларини тизимини ташлик этиш, ваколатларини белгилаш Олий Мажлис палаталарининг биргаликдаги ваколатларига киради. (Конституциянинг 78-моддаси, 5-банди)
Бу бандда судларни ташкил этиш тартиби деганда суд органларига судьяларни сайлаш ёки тайинлаш масаласи кўринади.
Суд ҳокимият тармоғи бўлиб, маълум суд органларидан иборат бўлса, суд органлари асосан судьялардан иборат бўлади.
Суд ҳокимияти тизимига кирувчи Конституциявий суд, Олий суд ва унинг қуйи поғонадаги органлари, Олий хўжалик суди ва унинг қуйи поғонадаги судлари турли йўллар: сайлаш ва тайинлаш йўли билан вужудга келади.
Конституцияда суд ҳокимиятининг тизимида биринчи бўлиб Конституциявий суд кўрсатилган. Шунинг учун аввал шу суднинг аъзоларини (судьяларини) лавозимга сайланишини кўрамиз.
Қонунга асосан, Конституциявий суд – Конституциявий суд Раиси, Раис ўринбосари ва Қорақалпоғистон Республикасидан сайланган судьяни қўшган ҳолда суднинг яна беш аъзосидан иборат таркибда ташкил топади.
Конституциямизнинг 80-моддаси 2-бандига биноан, Конституциявий суд, Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан, Олий Мажлис Сенати томонидан сайланади. Конституциянинг 93-моддаси, 13-бандида суд раиси, судьяларни Сенатга Ўзбекистон Республикаси Президенти тақдим этиш ҳуқуқи белгиланган. (Олий суд раиси, судьялари, Олий хўжалик суди раиси, судьялари ҳам Президент томонидан тақдим қилиниши Конституциянинг шу моддасида белгилаб қўйилган.)
Конституцияга асосан, Конституциявий суд сиёсат ва ҳуқуқ соҳасидаги мутахассислар орасидан суд раиси, раис ўринбосари, судьялардан иборат таркибда сайланади. Судьяларнинг биттаси албатта Қорақалпоғистон Республикаси вакили бўлиши шарт. Бу Конституциявий суд раиси ўринбосари ва судьяларга қўйиладиган Конституциявий талаб ҳисобланади. Қонунда Конституциявий суд судьялари олдига яна шахснинг юксак маънавий фазилат ва зарур малака эгаси бўлиши талаби қўйилади.
Бундан ташқари, Конституция ва қонунга асосан, Конституциявий суд судьялари депутат бўла олмайдилар, сиёсий партиялар ва ҳаракатларнинг аъзоси бўлиши ва бошқа ҳақ тўланадиган лавозимни эгаллаши мумкин эмас.
Конституциявий суд судьяси Президент олдида қасамёд қабул қилади. Судьянинг ваколатлари қуйидаги ҳолларда тўхтатилади:

• 
  у жиноий жавобгарликка тортилганида;
  
• 
  судьялик лавозимига тўғри келмайдиган фаолият билан шуғулланганда;
  
• 
  судьянинг қонуний кучга кирган қарори билан у бедарак йўқолган деб ҳисобланганда.
  

Конституциявий суд судьясининг ваколатлари қуйидаги ҳолларда Олий Мажлис Сенатининг қарори билан муддатидан илгари тугатилади:

• 
  судьялик қасамёдини бузганда;
  
• 
  истеъфога чиқиш тўғрисида илтимос қилганда;
  
• 
  унга нисбатан қонуний кучга кирган суднинг айблов ҳукми бўлса;
  
• 
  судья огоҳлантирилгандан ёки уни ваколатлари тўхтатилганидан кейин ҳам ўз вазифасига тўғри келмайдиган фаолиятни давом эттирса;
  
• 
  узоқ давом этадиган касалликка учраса;
  
• 
  фуқароликни йўқотса.
  

Конституциявий суднинг судьяси ўз ваколатлари даврида алмаштирилмайди. Конституциявий судьялар даҳлсизлик ҳуқуқидан фойдаланади, яъни улар Сенатнинг розилигисиз, унинг мажлислари ўртасида Сенат Кенгашининг розилигисиз жиноий жавобгарликка тортилиши, ҳибсга олиниши ёки суд томонидан маъмурий жазога тортилиши мумкин эмас.
Судьяларга нисбатан жиноий иш фақат Бош прокурор томонидан қўзғатилади. Судьянинг мажбурий келтириш, ушлаб туриш, шаҳсий ашёлари, юки, транспорти, турар жойи ёки хизмат биносини кўздан кечириш, тинтув қилиш мумкин эмас.
Умумий юрисдикцияли судлари ва хўжалик судлари раислари, ўринбосарлари, судьяларнинг сайлаш (тайинлаш) тартиби уларга қўйиладиган талаблар деярли ўхшаш. Шунинг учун бу ерда уларни алоҳида ажратиб кўрсатишга ҳожат йўқ.
Бу судлар марказий (олий) ва худудий судларга бўлингани учун уларни ташкил бўлишида фарқ бор.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Олий хўжалик судини Конституциянинг 80-моддаси, 3,4 бандларига биноан, Олий Мажлиснинг Сенати сайлайди. Олий суд, Олий хўжалик суди раиси ва уларнинг судьлари номзодлари Конституциянинг 93-моддаси, 13-бандига биноан, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тақдим этилади.
Ўзбекистон Олий суди ва Олий хўжалик суди: Раис, раиснинг биринчи ўринбосари ва ўринбосарлари, судлов ҳайъатларининг раислари, судьялардан иборат бўлади.
Вилоят, туманлараро, туман, шаҳар, харбий ва хўжалик судлари (шу жумладан, фуқаролик ва жиноят судлари) Ўзбекистон Президенти томонидан тайинланади ва лавозимдан озод этилади.
Қорақалпоғистон Республикаси судьялари, Жўқорғи Кенгес раисининг Ўзбекистон Президенти билан келишилган тақдимномасига асосан, Жўқорғи Кенгес томонидан сайланади ёки тайинланади.
Бу даражадаги судьяларни лавозимга тайинлаш ва лавозимдан озод қилишда Ўзбекистон Республикаси Президентига, Президент ҳузурида тузилган, судьяларни танлаш ва лавозимларга тавсия этиш бўйича Олий Малака комиссияси ёрдам беради. Шу комиссия тавсияси асосида Президент судьяларни лавозимга тайинлайди ҳамда лавозимдан озод этади.