Mavzu: zamonaviy oila: rollarni taqsimlash reja: kirish asosiy qism zamonaviy oilalarning xususiyatlari Zamonaviy oila konseptsiyasi

3. Zamonaviy oilada rollarni taqsimlanishi
Biz hammamiz jamiyatning kichik birligining an'anaviy gender stereotipini yaxshi bilamiz. Uning so'zlariga ko'ra, erkak oila boquvchisi va boshlig'i, ayol esa o'choq saqlovchisi, xotini, onasi va bolalarning o'qituvchisi. oilaning o'ziga xos xususiyatlari shundaki, u bu idealdan uzoqdir. Bugungi kunda jamiyatda jinslar o'rtasidagi munosabatlarga nisbatan istalmagan tendentsiyalar mavjudligini ta'kidlash mumkin. Bundan tashqari, ular maktab yillarida boshlanadi. Mutaxassislarning fikricha, hamkorlikda o'rganish printsipi jiddiy kamchiliklarga ega. Bu ayollar va erkaklar ruhiyatidagi sezilarli farqlarga bog'liq.Shaxs sifatida qiz bola xarakteriga qaraganda ancha oldin shakllangan. Va allaqachon birinchi sinfda u etukroq bo'lib boradi. Insoniyatning ayol yarmining katta rivojlanishi o'rganish va axloqiy jihatdan birinchi o'ringa chiqadi. O'qituvchilarning asosiy kontingenti ayollar ekanligi ham ma'lum rol o'ynaydi. Bu ularni o'quvchilariga yanada yaqinlashtiradi. Natijada, insonda ayolning muhiti yaratiladi. Uning tarkibiga ona, buvi, enaga, o'qituvchi, sinfdoshlar va o'qituvchilar kiradi. Bir xil burilish hosil bo'ladi. Ayollar etuk erkaklarga doimiy bosim o'tkazadilar. Buning natijasida oilalarning to'liqsizligi, ota-onalarga nisbatan hurmatsizlik, qarindoshlari va aka-ukalari bilan oilaviy aloqalarini yo'qotish va h.k.
Har bir oilada funktsiyalar va rollarning ma'lum bir taqsimoti mavjud. Bularning barchasi etakchilik tushunchasi bilan chambarchas bog'liqdir. Hozirgi vaqtda oila boshlig'i psixologik ta'sir ixtiyoriy ravishda tan olingan turmush o'rtoqlardan biri hisoblanadi. Shu munosabat bilan psixologlar zamonaviy jamiyatda yuzaga keladigan oilaning uchta shaklini ajratib ko'rsatadilar:
1. Simmetrik. Bu ikkala turmush o'rtog'i teng huquqli va bir-biriga bo'ysunmaydigan oiladir. Ular yuzaga keladigan barcha muammolarni murosaga kelish yoki fikr almashish yo'li bilan birgalikda konsertda hal qilishadi.
2. Bir-birini to'ldiruvchi. Bunday oilada avtokratiya mavjud. Boshqacha qilib aytganda, turmush o'rtoqlardan biri buyruq beradi, ikkinchisi ko'r-ko'rona unga bo'ysunadi.
3. Mega-to'ldiruvchi. Ushbu turdagi oilada turmush o'rtoqlardan biri o'zining zaif tomonlarini, kuchsizligi va tajribasizligini ta'kidlab, boshqasini manipulyatsiya qilish orqali maqsadiga erishadi.
Zamonaviy oilaning xususiyatlarini aniqlashda psixologlar uning farovonligining ba'zi jihatlarini alohida ta'kidlashadi. Bunga quyidagilar kiradi:
- o'zaro jozibadorlik va o'zaro hurmat, har ikkala turmush o'rtog'ining oilani yaratishga tayyorligi, mas'uliyat va burch, o'zini tuta bilish, egiluvchanlik va boshqalarni o'z ichiga olgan psixobiologik muvofiqlik;
- er va xotin uchun taxminan bir xil bo'lishi kerak bo'lgan
ta'lim, chunki sheriklarning aql darajasi sezilarli farqlarga ega bo'lmasligi kerak;
- sherikning tabiatini aniq ko'rsatadigan mehnat barqarorligi (ko'pincha ish joyini o'zgartiradigan odam uzoq muddatli oilaviy munosabatlarni o'rnatolmaydi deb ishoniladi);
- nikoh uchun eng maqbul deb hisoblangan yosh (bu qizlar uchun 20 yosh va o'g'il bolalar uchun 24 yosh, avvalroq oilani yaratish bilan nikoh turmush o'rtoqlarning uzoq vaqt moslashishiga olib keladi);
- uchrashish davrining davomiyligi (qisqa tanishlar bilan kelajakdagi sherikning mohiyatini bilish mumkin emas).
Yuqoridagi barcha omillarni ko'rib chiqayotganda, turmush o'rtoqlarning psixologik muvofiqligi yoki mos kelmasligi aniqlanishi mumkin.
Psixologlarning fikriga ko'ra, jamiyatning kichik birligi mavjud bo'lish istiqbollari qanday? Zamonaviy oilani rivojlantirishning o'ziga xos xususiyatlari uning kelajagini ancha ijobiy ko'rib chiqishga imkon beradi. Va bu inqiroz holati mavjud bo'lgan qator salbiy hodisalar va tendentsiyalar mavjud bo'lishiga qaramay.
Mutaxassislarning ta'kidlashicha, jamiyat kichik ijtimoiy guruhni qo'llab-quvvatlaydigan ba'zi ijobiy o'zgarishlarning paydo bo'lishiga guvoh bo'lmoqda. Ushbu o'zgarishlarga quyidagilar kiradi: - turmush o'rtoqlar tengligining oshishi;
- erkaklar va ayollar uchun tanlov erkinligini kengaytirish;
- munosabatlardagi tenglikni tasdiqlash;
- turli avlodlar o'rtasidagi aloqalar imkoniyatini oshirish;
- odamlarni oila yaratishga yo'naltirish.
Sotsiologlarning fikricha, rol ziddiyati ko`pincha quyidagilardan kelib chiqadi.
1. Rol obrazining ziddiyati. Bunda rollar noto`g‘ri shakllantirilgan, noto`g‘ri bo`lingan bo`lishi mumkin.
2. Rollar orasida ziddiyat, undagi qarama-qarshilik to`ri rollardan kelib chiqqan, rol yakunlaridan kelib chiqadi. Bunday ziddiyatlar ko`p avlodli oilalarda ko`proq uchraydi. Ikkinchi avlod vakillari bir vaqtning o`zida ham bola, ham ota-ona rolini bajarishlari kerak.
3. Rol ichidagi ziddiyat, bunda qarama-qarshitalablar qo`yiladi. Zamonaviy oilada, bu muammoning sababi ko`pincha ayol kishidir. Oilada ayol kishi beka bo`lishi. Bolalarni tarbiyalash, oila a‘zolariga qarshi roli ajratilgan.
Qator tadqiqotchilar yosh oilalarning zamonaviy holatini tahlil etar ekanlar sotsial-maishiy muammolar, zamonaviy oilani shakllanishi, oilaviy tarbiya va xatar guruhiga mansub oilalar muammolarini alohida o`rganishni taklif etadilar.
Umuman yosh oilaning barqarorligi va zamonaviy holatiga ta‘sir ko`rsatuvchi asosiy omillarga oilaviy daromadning pastligi, xususiy uyjoyning yo`qligi; farzandlar tug‘ilishi munosabati bilan kambag‘allashish, yoshlarning oilaviy hayotga tayyor emasliklari, oilaviy hayotning ma‘naviy va ruhiy asoslarini bilmaslik, ziddiyatlarni hal eta olmaslik, xudbinlikni kiritish mumkin.⁵
Yosh oilalarning boshqa turdagi oilalardan farqlovchi jihatlaridan biri, shundaki, undagi munosabatlar negizi qarindoshlik emas ota-onalik maqomi bilan bog‘liq bo`lib, ushbu maqom boshqalarga nisbatan ustuvor ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagilarni umumlashtirib, amalda mavjud bo`lgan oilaviy munosabatlar ustuvorligini tan olish zaruriyatini ko`rsatadi. Zero, erkak va ayol o`rtasidagi xuddi shu kabi ittifoq jamiyat tomonidan oilaga yuklangan vazifalarni bajarishga qodirdir. Biz nikohning davlat tomonidan rasmiy qayd etilishi rolini aslo kamsitmagan holda shuni aytamizki, ushbu yuridik fakt avvalambor, huquqiy munosabatlarni o`rnatilishi, er-xotin, ularning farzandlari va boshqa qarindoshlarining huquq va majburiyatlari sohasidagi noaniqliklarni bartaraf etish uchun ahamiyatlidir. Bizning maqsadimiz oilada mavjud hayotiy muammolarni anglash, ushbu sotsial institutni qo`llab-quvvatlashga yo`naltirilgan oilaviy siyosat yo`nalishlarini aniqlashdan iborat. Shu tariqa zamonaviy oila va uning muammolarini tadqiq etish quyidagi xususiyatlarga ega oilalarni yalpi yig‘indisiga kiritilishini nazarda tutadi. - ikki yosh rasmiy nikoh tuzishgan yoki birga yashashaydi va birgalikda uy xo`jaligini yuritishadi (fuqarolik nikoh);
- er-xotinning yoshi 30 dan oshmagan;
- birgalikdagi hayot davomiyligi – 3 yoshgacha (farzand tug‘ilishi holatida birgalikdagi hayot davomiyligida cheklanishlarisiz).
Zamonaviy oilada er va xotin hulq-atvori me‘yorlari borgan sari qat‘iylashmoqda. Rolli munosabatlarning reglamentlashtirilgan (chegaralangan) shakllaridan chekinish kuzatilmoqda. Oiladagi munosabatlar, uni tashkillantirish usullari vaziyatga qarab belgilanadi va ushbu jamoaning har bir a‘zosi imkoniyatlari, qobiliyati va moyilliklariga qaram bo‗ladi.
Yondashuvlar xilma-xilligiga qaramasdan muallif mazkur ishining maqsad va vazifalariga mutanosib ta‘rifni qo`llab-quvvatlaydi. Ushbu ta‘rif oilani ikki xil mazmunda, ya‘ni, sotsial institut va kichik sotsial guruh sifatida tadqiq etishni mohiyatan uyg‘unlashtiradi. Bundan tashqari, rasmiylashtirilmagan nikohning keng tarqalishi kuzatilmoqda. Bir mamlakatlarda bu o`zgarishlar bir necha yillar oldin boshlanib, tez va tubdan o`zgarishlarga olib kelgan bo`lsa, boshqalarida – keyinroq, sekinlik bilan tor doirada sodir bo`ldi. O`zbekiston bu o`zgarishlar sezilarsiz o`tayotgan mamlakatlar qatoridadir. Ammo, aslini olganda barcha davlatlarda oilaning muhokamaga sabab bo`layotgan o`zgarishining belgilari yig‘indisi oila transformasiyasi deb nomlanayotgan jarayonni boshidan kechirayotgan bo`lib, zamonaviy oila shakliga o`tish sodir bo`lmoqda.<sup>6</sup>
Xususan, zamonaviy oilalarda shaxsiy salohiyatning roli va ahamiyatini o`sib borarkan, oila a‘zolarining har biri, jumladan, xotin-qizlarning ijodiy salohiyatini yanada ochilishi, ularning ijtimoiy sotsial moslashuvchanlik imkoniyatlarini o`sishi kuzatilmoqda. Natijada oilaning ana‘naviy funksiyalari qatoridan yangi – personalitar (lotinchadan, persona – shaxs) funksiya o`rin oldi. Ushbu funksiyaga binoan, shaxsning individualligi, huquq va erkinliklari oliy qadriyat sifatida tan olindi. Oilaning har bir a‘zosi, jumladan, ayollarning kasbiy-ijodiy rivojlanishi va o`zligini namoyon etishda shart-sharoit yaratildi. XXI asrdagi ilg`or ayollarning o`ziga xos sotsial qiyofasini shakllantirgan bo`lsa, ikkinchi tomondan modernizatsiyalashuv jarayoni aksariyat davlatlarda oilaviy turmush tarzi ijtimoiy-psixologik asoslarini qayta qurilishiga olib keldi. An‘anaviy oilaviy qadriyatlar tizimi transformatsiyasi oqibatida ayollarning hayotiy qadriyatlari ham o`zgardi. Bizga ma‘lumki, mehnatga layoqatlilik va reproduktiv yoshi xotinqizlarda aynan bir paytda kechishi bois, ularda ma‘lum mutaxassislikni egallab kasbiy mahoratga erishish hamda oila qurib farzandlarni dunyoga keltirib ular tarbiyasi bilan shug`ullanish o`rtasidagi ziddiyatli vaziyatlarni shakllantiradi. Sotsiologik nuqtai nazardan bu davr asosan individ yoshining ijtimoiy konstruksiyasidan kelib chiqib «yoshlik» va «o`rta yoshlilar» bosqichiga to`g`ri keladi. Bu borada o`z tadqiqotlarini olib borgan E.Erikson insonning sakkiz bosqichli hayotiy siklni ishlab chiqar ekan, uningcha, beshinchi (yoshlik) va oltinchi (etuklik) bosqichida inson kasb tanlash, mos ish qidirish, hayotdagi yo`ldoshni tanlash, oila qurish, farzandlarni dunyoga keltirib, voyaga etkazish bilan shug`ullanadi. Bu davrda erkaklar oilaviy hayoti kasbiy faoliyatiga to`siq bo`lmasdan davom etsa, ayollarda aksincha, ―oila yoki ish‖ tanlovi, yoki ―qo`sh mas‘uliyat‖ muammolari ko`ndalang turib qoladi.<sup>7</sup>
Oiladagi rol munosabatlari rol kelishuvchiligi yoki rol ziddiyati bilan ham ifodalanishi mumkin. Sotsiologlarning fikricha, rol ziddiyati ko`pincha quyidagilardan kelib chiqadi. 1. Rol obrazining ziddiyati. Bunda rollar noto`g‘ri shakllantirilgan, noto`g‘ri bo`lingan bo`lishi mumkin. 2. Rollar orasida ziddiyat, undagi qarama-qarshilik to`ri rollardan kelib chiqqan, rol yakunlaridan kelib chiqadi. Bunday ziddiyatlar ko`p avlodli oilalarda ko`proq uchraydi. Ikkinchi avlod vakillari bir vaqtning o`zida ham bola, ham ota-ona rolini bajarishlari kerak. 3. Rol ichidagi ziddiyat, bunda qarama-qarshitalablar qo`yiladi. Zamonaviy oilada, bu muammoning sababi ko`pincha ayol kishidir. Oilada ayol kishi beka bo`lishi. Bolalarni tarbiyalash, oila a‘zolariga qarshi roli ajratilgan. Zamonaviy oilalarda erkak bilan birgalikda oilani moddiy mabla bilan ta‘minlash roli ham ajratilgan. Agar ayol ijtimoiy tomonidan erga nisbatan yuqori mavqyega ega bo`lsa va o`z mavqyeini oilaviy munosabatlarda ham qo`llasa, ziddiyat yana ham jiddiylashadi. Bu vaziyatda er-xotinning sabablari ichida alohida o`rin tutadi. Masalan: qiz bola turmushga chiqqach oiladagi bekalik yoki onalik rolini bajarishni xohlamaydi, avvalgiday turmush tarzini davom ettirishga harakat qiladi. Zamonaviy jamiyatda oilaning zaiflanish jarayoni uning ijtimoiy instituti sifatida ijtimoiy faoliyatning o`zgarishi rolsiz munosabatlarini kuzatmoqda. Shaxslarning ijtimoiylashishida oila o`zining yetakchilik vazifasini yo`qotmoqda. An‘anaviy ayolga berilgan bekalik, onalik roli erkakka berilgan mulkka yagona xo`jayinlik roli, oilaning iqtisodiy mustaqilligini saqlash roli bir-biri bilan almashib borayotganligini ko`pchilik xristian va budda madaniyatiga ega oilalarda ko`rish mumkin. Mamlakatlarda oilada ayollar iqtisodiy ta‘minlanishni barcha erkak zimmasiga yuklatilgan vazifalarni o`zlarining zimmalariga yuklashlari oilaviy qarorlarni, masalalarni hal qilishlari kuzatilmoqda.
XULOSA
Oila – bu murkkab sosiomadaniy hodisadir. U o`zida inson hayotiy faoliyatining barcha jabhalarini qamrab olishi bilan unikal va takrorlanmas hodisaga aylandi, shuningdek, tashkillangan sotsial guruh sifatida uning a‘zolari umumiy ro`zg‘or, nikoh yoki qarindoshlik munosabatlari, jamiyatning jismoniy va ma‘naviy o`z-o`zidan qayta ishlab chiqarilish ehtiyoji bilan shartlangan ahloqiy munosabatlar bilan bog‘langan. oilaning rivojlanishi, yangilanishi istiqbollari nuqtai nazaridan yosh oila alohida sotsial qimmatga ega. Yosh oila sifatida er-xotinning yoshi 30dan oshmagan, 5 yillik birgalikdagi hayot tajribasiga ega, rasmiylashtirilgan nikoh doirasidagi oilani nazarda tutish maqsadga muvofiq. mamlakatimizda yosh oila rasmiy, qayd etilgan nikohdan keyingi birinchi bosqich, birinchi farzand tug‘ilishi bilan bog‘liq ikkinchi bosqich, oilaviy byudjetni shakllanishi, yangi ehtiyojlari va imkoniyatlari ro`yobga chiqariladigan uchinchi bosqichni bosib o`tadi. Oila shakllanishi, uning mustahkamligini ta‘minlanish – zamonaviy jamiyatlarning asosiy muammolaridan biridir. oila, uning shakllanishi va tanazzulga yuz tutishi kabi munosabat nafaqat uning sotsial institut sifatida kishilar turmush tarzini belgilab berishi, balki avlodning barkamolligi, millat va davlat sog‘lomligi, shuningdek, doimiy o`sib boruvchi sotsial buyurtmadan kelib shakllangandir; Oila institutidagi zamonaviy o`zgarishlar, zamonaviy sosium sharoitida oilaning barbod bo`lishini emas, aksincha doimiy tarzda sodir bo`layotgan o`zgarishlarga moslashishning nisbatan optimal shakllarini qidirishdan iboratdir. Chunki, oila va oilaviy turmush tarzi qadriyatlari zamonaviy yoshlar qadriyatlari tuzilmasidagi bosh qadriyatlardan biridir.
Oilani inson hayoti, ijtimoiy guruh yoki jamoa birinchi bo'lib. u tufayli madaniy qadriyatlar, uning joriy bo'lgan, birinchi ijtimoiy rollarni rivojlantirish jamiyatda xulq sotib tajribasi. Bu birinchi quvonch va umidsizlik bilan yashab, birinchi qadamlar oilasida bo'ladi. Bu ijtimoiy guruhdan odam dunyoga chiqib ketadi, va bu dunyoda u negadir bu noqulay bo'lsa, har doim qaytish mumkin.
Ijtimoiy psixologlar fikricha, jamiyatning bunday muhim birligi odamlar o'rtasida rivojlanib munosabatlarning asosiy regulyatori hisoblanadi. bir yoki boshqa etnik guruh tomonidan ta'qib qilingan axloqiy va axloqiy me'yorlari, uning bolalarga nisbatan er va xotinning otasi va onasining ayrim standartlar belgilash va uning qizi va o'g'li - ularning ota-onalari bilan bog'liq.
Xususan, zamonaviy oilalarda shaxsiy salohiyatning roli va ahamiyatini o`sib borarkan, oila a‘zolarining har biri, jumladan, xotin-qizlarning ijodiy salohiyatini yanada ochilishi, ularning ijtimoiy sotsial moslashuvchanlik imkoniyatlarini o`sishi kuzatilmoqda. Natijada oilaning ana‘naviy funksiyalari qatoridan yangi – personalitar (lotinchadan, persona – shaxs) funksiya o`rin oldi. Ushbu funksiyaga binoan, shaxsning individualligi, huquq va erkinliklari oliy qadriyat sifatida tan olindi.
Zamonaviy oilaning xususiyatlarini aniqlashda psixologlar uning farovonligining ba'zi jihatlarini alohida ta'kidlashadi. Bunga quyidagilar kiradi:
- o'zaro jozibadorlik va o'zaro hurmat, har ikkala turmush o'rtog'ining oilani yaratishga tayyorligi, mas'uliyat va burch, o'zini tuta bilish, egiluvchanlik va boshqalarni o'z ichiga olgan psixobiologik muvofiqlik;
- er va xotin uchun taxminan bir xil bo'lishi kerak bo'lgan
ta'lim, chunki sheriklarning aql darajasi sezilarli farqlarga ega bo'lmasligi kerak;
- sherikning tabiatini aniq ko'rsatadigan mehnat barqarorligi (ko'pincha ish joyini o'zgartiradigan odam uzoq muddatli oilaviy munosabatlarni o'rnatolmaydi deb ishoniladi);
- nikoh uchun eng maqbul deb hisoblangan yosh (bu qizlar uchun 20 yosh va o'g'il bolalar uchun 24 yosh, avvalroq oilani yaratish bilan nikoh turmush o'rtoqlarning uzoq vaqt moslashishiga olib keladi);
- uchrashish davrining davomiyligi (qisqa tanishlar bilan kelajakdagi sherikning mohiyatini bilish mumkin emas).
Zamonaviy oila jahonning ko`plab mamlakatlarida nuklear bo`lib, u ikki avlod, ya‘ni, ota-ona va farzandlardan iboratdir. U o`zida modernizasiyalashuv jarayoni va uning oqibatlarini aks ettiradi. G‘arb davlatlari tajribasi ko`rsatishicha modernizasiyalashuv jarayonida oilaviy munosabatlar shakli diversifikasiyalashib boradi. Yevropa va Shimoliy Amerikaning ayrim davlatlarida bir jinsli nikohlar qonunlashtirilgan. Noan‘anaviy oilalar an‘anaviy oilalar qatori yuridik huquqlarga ega. Shu jumladan, ularga bolani asrab olish huquqi berilgan. Ushbu jarayonlar g‘arb sivilizasiyasi uzoq tarixiy davrlar d\avomida hukm surgan qadriyatlarga nisbatan shubhali munosabatlarni shakllantirmoqda. P.Sorokin «Zamonaviy oila inqirozi» asarida oila institutining «chuqurlashib borayotgan inqirozi» deb nomlagan vaziyatning empirik isbotini keltiradi. P.Sorokin ajralish, rasmiylashtirilgan nikoh miqdorining kamayshi, jinsiy maylni nikohdan tashqarida qondirish, nikohsiz tug‘ilgan bolalar sonini oshib borishi, abortlar, fohishabozlik, nikohda bolalar sonini kamayishi, ayollar emansipasiyasi, nikohning dunyoviy institutga aylanashi, tarbiya, ta‘lim, homiylik funksiyalarini davlatga yuklanishi kabi muammolarni o`rgangan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YHATI