Mavzu: zamonaviy oila: rollarni taqsimlash reja: kirish asosiy qism zamonaviy oilalarning xususiyatlari Zamonaviy oila konseptsiyasi

2. Zamonaviy oilaning turlari
Gertsenning so`zlariga ko`ra, oila bolalardan boshlanadi, ammo avlod olish uchun vaqt topa olmagan er-xotin ham bu oila. Va keyin bu erda voyaga yetmaganlar, to`liqsiz oilalar, nizoli oilalar va ko`plab oilalar mavjud. Keling, ushbu eng muhim ijtimoiy guruhni tasniflashning asosiy usullarini aniqlashga harakat qilaylik.
Zamonaviy oilaning turlari va turlari: Zamonaviy tadqiqotchilar oilalarning turlarini aniqlash uchun turli xil tasniflardan foydalanadilar, ularning asosiylari quyidagilar:
1. Oila kattaligiga ko`ra - uning a'zolari soni hisobga olinadi

2. Oila turi.

* yadroviy oila - bolalari bo`lgan bitta turmush qurgan juftlik.

* murakkab oila - bu er-xotin, bolalar va qarindoshlar - buvilar, bobolar, opa-singillar, aka-ukalar va boshqalardan iborat. Bunday oilaga uy-ro`zg'or ishlarini soddalashtirish uchun yig'ilgan bir nechta qarindoshlar kirishi mumkin

* to`liq bo`lmagan ota-ona oilasi - bolalardan va faqat bitta otaonadan yoki farzandsiz er-xotindan iborat

3. . Bolalar soni bo`yicha.

* bepusht, bolasiz oilalar;
* bitta bolali oila;
* kichik oilalar - bolalar soni tabiiy o`sishni ta'minlash uchun etarli emas, 2 tadan ko`p emas;
* o`rtacha oilalar - o`sish va dinamikaning paydo bo`lishi uchun etarli miqdordagi 3-4 bola;

* katta oilalar - tabiiy o`sishni ta'minlash uchun talab qilinadiganidan ko`proq, 5 yoki undan ko`p bola

4. Nikoh shakli bo`yicha.
* monogam oila - ikki sherikdan iborat;
* ko`pxotinli oila - sheriklardan biri bir nechta nikoh majburiyatlariga ega. Ko`pxotinlilik (erkakning bir necha ayol bilan nikohi) va poliandriyani (ayolning bir necha erkak bilan nikohi) farqlash.
5. Er-xotinning jinsi bo`yicha.
* heteroseksual oila;
* bir jinsli oila - bolalarni birgalikda tarbiyalashda qatnashadigan ikki ayol yoki erkak.

6. Shaxsning joylashgan joyiga ko`ra.

* ota-ona - ota-onamizning oilasi;
* reproduktiv - inson tomonidan yaratilgan oila.

7. Qayerda yashashingizga qarab

* patrilokal - erning ota-onasi bilan bir hududda yashaydigan oila;
* er-xotin - xotinning ota-onasi bilan bir hududda yashaydigan oila;
* peolocal - ota-onasidan alohida yashaydigan oila

Oila uning a`zolarining ijtimoiy guruhlariga qarab ham turlarga bo`linadi:

1. Oila a'zolari bir xil ijtimoiy guruhga mansub oilalar
2. Turli guruhga mansub oilalar

Oilalarning o`sha oila a'zolari miqdoriga qarab turlarga bo`linishi uning demografik tarkibini tashkil etadi. O`zbekiston uchun shartli ravishda oilaning 3 ta demografik turga ajratish maqsadga muvofiqdir1.

1. Kichik oilalar – 2-4 kishi istiqomat etuvchi oilalar;
2. O`rta oilalar – 5-6 kishi istiqomat etuvchi oilalar;
3. Katta oilalar – 7 va undan ortiq kishilar istiqomat etuvchi oilalar. Oila va gender sotsiologiyasi o`rganadigan navbatdagi demografik jarayon bu nikohdir.

Ma'lumki, oila nikohdan boshlanadi. Nikoh jamiyat taraqqiyotining ma'lum bosqichida paydo bo`ldi va qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar, din, urf-odatlar, qadriyatlar ta'sirida shakllanib boradi. Nikoh va uning turlari, tarixiy evolyutsiyasi, uning turli xalqlar ijtimoiy guruhlar, xududlar bo`yicha xususiyatlarini, nikoh. qonuniyatlarini, oilada mehnat taqsimotini va yoshlarni nikohga psixologik, iqtisodiy tomonidan tayyorlash va aholini nikohga bo`lgan munosabatlarini o`rganish ham oila sotsiologiyasida muhim ahamiyatga egadir.

Oila tarkibida hamda rivojlanishiga bevosita ta'sir etuvchi demografik omillardan yana biri — nikohning bekor etilishi, ya'ni ajralishdir. Ma'lumki, oilada er-xotinning ajrashishi birinchi navbatda oilaning tarkibiga ta'sir etadi. Oila tugal oiladan, tugalmas oilaga aylanadi. Oilada farzandlar tug`ilishi ma'lum darajada kamayadi. Bu esa, o`z navbatida, oilani davom ettiruvchi avlod yaratilishiga, oilaning takror barpo bo`lishiga salbiy ta'sir etadi. Oila sotsiologiyasi mustahkamligiga salbiy ta'sir etuvchi ajralish jarayonini o`rganar ekan, uning sabablarini turli tarixiy davrlarda, davlatlarda, xalqlarda va ijtimoiy guruhlardagi xususiyatlarini ochib beradi. Aholi migratsiyasi ham oilaning ijtimoiy-demografik tarkibiga ta'sir etuvchi omillardandir. Insonning bir ijtimoiy-iqtisodiy muhitdan ikkinchi ijtimoiy-iqtisodiy muhitga o`tishi (masalan, shahardan qishloqqa, qishloqdan shaharga ko`chishi), uning oilaga bo`lgan demografik, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlariga ta'sir etadi. Ma`lumki, oila paydo bo`lib to tugagunga qadar bir qancha bosqichlardan o`tadi. Ular: Oilani tashkil topishi (nikohga kirish) Birinchi farzandni tug`ilishi (farzand ko`rish faoliyatini boshlanishi), Ohirgi farzand tug`ilishi (farzand ko`rish faoliyatini tugallanishi), Ohirgi farzandni oilali bo`lishi, Oilani tashkil etgan er yoki xotinini dunyodan ko`z yumishi (oilaning tugallanishi). Yuqorida keltirilgan jarayonlar oilaning hayotiy davrlari bo`lib, oila davomiyligiga muntazam qaytarilib turadi. Ushbu davrlarning har birini o`ziga xos xususiyatlarini, ijtimoiy-iqtisodiy muammolar mavjuddir. Ana shu muammolar ham oila va gender sotsiologiyasining o`rganish doirasiga mansubdir.<sup>3</sup>
Zamonaviy oila jahonning ko`plab mamlakatlarida nuklear bo`lib, u ikki avlod, ya‘ni, ota-ona va farzandlardan iboratdir. U o`zida modernizasiyalashuv jarayoni va uning oqibatlarini aks ettiradi. G‘arb davlatlari tajribasi ko`rsatishicha modernizasiyalashuv jarayonida oilaviy munosabatlar shakli diversifikasiyalashib boradi. Yevropa va Shimoliy Amerikaning ayrim davlatlarida bir jinsli nikohlar qonunlashtirilgan. Noan‘anaviy oilalar an‘anaviy oilalar qatori yuridik huquqlarga ega. Shu jumladan, ularga bolani asrab olish huquqi berilgan. Ushbu jarayonlar g‘arb sivilizasiyasi uzoq tarixiy davrlar d\avomida hukm surgan qadriyatlarga nisbatan shubhali munosabatlarni shakllantirmoqda. P.Sorokin «Zamonaviy oila inqirozi» asarida oila institutining «chuqurlashib borayotgan inqirozi» deb nomlagan vaziyatning empirik isbotini keltiradi. P.Sorokin ajralish, rasmiylashtirilgan nikoh miqdorining kamayshi, jinsiy maylni nikohdan tashqarida qondirish, nikohsiz tug‘ilgan bolalar sonini oshib borishi, abortlar, fohishabozlik, nikohda bolalar sonini kamayishi, ayollar emansipasiyasi, nikohning dunyoviy institutga aylanashi, tarbiya, ta‘lim, homiylik funksiyalarini davlatga yuklanishi kabi muammolarni o`rgangan. U o`zining so`nggi ishlarida oila va nikoh doirasida sodir bo`layotgan ushbu jarayonlarni ta‘riflar ekan, ularni tanazzul va degradasiya sifatida emas fluktuasiya, integrasiya – dezintegrasiya, deb nomlaydi. Nikoh va oilaning zamonaviy talqinlarida yuqorida keltirilgan jarayonlar davom etayotganligiga guvohlik beruvchi dalillar mavjud. Ushbu tendensiyalar dunyoning deyarli barcha davlatlarida sodir bo`lmoqda. Ammo, ular ma‘lum madaniyatga chuqur singib borishi milliy o`ziga xoslik va mentalitet bilan farqlanadi. Shu bilan birga ayrim olimlar ularga nikoh va oila institutining tanazzulining isboti deb qarasalar, boshqalari sodir bo`layotganlar ushbu institutlarning transformasiyasidan guvohlik beradi, deb hisoblaydilar. Oila tanazzuli va xatar ostidaligi nazariyasining qo`llabquvvatlovchilar oila va monogamlikni parchalanishiga olib keluvchi sosial qadriyatlar va afzalliklarni tahlil qilganlar. Oqibatda, aholining kamayib borishi (depopulyasiya) va yangi avlodlarning yopiq ijtimoiylashuvi jamiyatning tanazzuliga sabab bo`ladi.

«Progressiv» paradigma tarafdorlari fikriga ko`ra, an‘anaviy oiladan zamonaviy oila turiga o`tish, nikoh shakllari va oila tuzilmasidagi plyuralizm me‘yordan og‘ish tarzida talqin etilmasligi shart. Ular oila institutining evolyusiyasidan darak beradi. Rossiyalik olimlardan S.I.Golod, A.G.Vishnevskiylar nazaricha, oiladagi o`zgarishlar qonuniyatlari umumijtimoiy o`zgarishlar bilan hamohang bo`lib, jamiyatning modernizasiyalashuvi uning ayrim institutlari transformasiyasiga turtki beradi. Sodir bo`layotgan sosiomadaniy transformasiyalarning chuqur va keng qamrovliligi, ularning inson va jamiyatni o`zgartirayotganligi, oilaviy munosabatlar va oilani mazmuniy to`kisligiga qaramasdan, u «chuqur va ahamiyatli insoniy munosabatlar, uzoq muddatli umidlar hamda nisbatan kompromissiz ziddiyatlar makoni bo`lib qolmoqda»93. Modernizasiyalashuv jarayoni rivoji bilan shaxs hulq-atvori astasekinlik bilan tashqi nazorat tizimi tomonidan belgilanib boradi. O`zini o`zi nazorat, o`z hulq atvorini rasionallashtirish, qonuniy chegaralar – fuqarolik jamiyati mavjudligi va aholini yangilanishining zaruriy shartlaridir. O`zini o`zi nazorat qilish ko`nikmasiga ega bo`lgan shaxs modernlashgan jamiyatga xosdir. Oila modernizasiyasi butunjahon miqyosida bo`lgani kabi, O`zbekistonda ham shaxs hayotining erkak va ayol, kattalar va bolalar o`rtasidagi munosabatlar va boshqalar kabi ko`p qirralarini qamrab oladi.⁴ Zamonaviy nikoh va oila muvaffaqiyatli bo'lish uchun eng yaxshi sharoitlarda. Jamiyat an'anaviy bo'lmagan oilaviy tashkilot shakllarini tanlash istagini uyg'otadi. Bu degani - shaxsiy baxtni izlashda ko'proq erkinlik.Oilaviy hayotning dastlabki davrida timsol yangicha haqiqatga o`tadi. Keyinchalik, tasavvurlar o`z ichiga institusional, turmushga oid va shaxslararo komponentlarni olib hamohanglashadi. Bunda er-xotinlik qadriyatlariga urg‘u beriladi. Nikohdan qoniqmaslik bolajonlikning ideallashtirilishiga olib keladi, er-xotinlar nizoli vaziyatdan chiqishni farzandlar oldidagi burchni bajarish bilan bog‘laydilar. Bu ayniqsa o`zbek oilalariga xosdir. Nikoh to`g‘risidagi tasavvurlar oilada shakllanayotgan munosabatlarga bog‘liqdir. Turmushdagi o`zaro ta‘sirlar mobaynida er va xotin o`z modellarini amalga oshirishga harakat qilishadi, biroq bunda bir qator muammolarga, ya‘ni moddiy, emosional-ruhiy va seksual qiyinchiliklarga uchraydilar. Nikohdan subyektiv qoniqqanlik ko`p jihatdan o`z qadriyat va talablarini turmush o`rtog‘ining shu kabi tushunchalarni anglashini va ular bilan moslashishini istash imkoniyatlariga bog‘liq bo`ladi. Shuning bilan birgalikda, erxotinlarning har birining individual qadriyatlari, ehtiyojlari va qiziqishlarini amalga oshirish ham muhimdir.