Mavzu: zamonaviy tarix darslariga qo’yiladigan talablar I. Bob. Zamonaviy tarix darslarini tashkillashtirishning huquqiy asoslari

2.2 Tarix darslarini tashkil etishdagi vositalar

“Shaxs va jamiyat” fani mustaqillik yillarining ilk yitlaridan boshlab o'rta maxsus, kasb-hunar te'limi muassasatarida alohida fan sifatida o’qitila boshlandi. Bugungi kunda ushbu fanga типозаба! ham tubdan o'zgardi. Hamamizga ma'lumki, demokratik davlat hamda fuqarolik jamiyat o’z-o’zidan paydo bo'lib qolmaydi. Insonlar biz o;zu qilgan jamiyatni o'z mehnati bilan
qurishadi, barpo etishadi. O’zlari barpo etgan jamiyatda esa, inson va uning
manfaatlari eng oliy qadriyat sifatida; e`tirof etiladi.
Shunday ekan inson, uning qiziqishlari vа ehtiyojlari doimo biz barpo etmoqchi bo'lgan jamiyatning diqqat markazida turadi, ushbu jamiyatning quruvchisi hisoblanadi. Insonning o'zi kim, jamiyatning o'zi nima, inson ganday vujudga kelgan, ularning axlogiy, siyosiy, diniy, esletik, huqugiy dunyoqarashlari ganday tarkib-topgan, jamiyat уа shaxsning о`zаrо munosabati qanday vujudga kelgan degan masalalari doimo insoniyatni qizigtirib kelgan. “Shaxs va jamiyat” predmeti ana muammolarni tushintirish vа o'quvchilarda ularni qurshab turgan ijtimoiy voqelikning murakkab jarayonlarida bevosita ishtirok etish ko'nikmalarini hosil qilishga yo'naltiirilgan,Shuni ta'kidiab o'tish joizki, kishi ijtimoiy jarayonlarda o'z o'rnini bilishi,jamiyatda vujudga kelgan turli vaziyatlarda o' z aksini tutishlari, fikr bildirishlar lozim, muammolarni mustaqil hal qilib, olgan bilimlariga suyangan holda mustaqil xulosalar chiqarishga harakat qiladilar. Aynan “Shaxs vа jamiyat” fani ushbu dolzarb masalalarni hal qilishga yordam beradi.
Mazkur pedmetni o’zlashtiish davomida esa o'quvchilarda quyidagi
ko nikmalar shakllanadi:
- Maktab davrida tarix, davlat уа huquq asoslari, odobnoma уа boshqa fanlardan ilgari olgan bilimlarini umumlashtirish;
- Tarixiy vogealarning amal qilishi jarayonining kishilar ongiga, dunyo qarashiga
ta’sirini ko'ra bilish;« Dunyoning kelib chigishi, insonning vujudga kelishi уа jamiyatning rivoji to’g’risidagi bilimlarni milliy; antropologik materiallar vositasida kengaytirish vа chuqurlashtirish; ‚
- Jamiyatdagi hodisa уа jarayonlarning xarakterini turli xalqlar tarixi misolida
ko'sib chigish vа ularning umumiy tendensiyasini aniglash; ijtimoiy o' zgarishlar vа ularning mohiyatini davlat hujjatlari, ommaviy axborot vositalari xabarlari orqali tushuntirish;
- Turli ijtimoiy g'oyalarning mazaumini tushuna olish;
Darslardagi. muammoviy. vaziyatlar haqidagi topshiriq fani mustaqil ishlash
vositasida jamiyatda vujudga keladigan turli holatlarga munosabat bildira olish;
Jamiyatdagi siyosiy o’ zgarishiarning sabablarini tez anglay olish; Yuz berayotgan ijtimoty voqealarni mustaqil tahlil qila olish; Наг qanday shasoitlarda ham mustaqil fikr yurita olish qobiliyatini shakllantirish;Berilgan savollar уа topshiriglarni bajarishda yozma ish, referat, ishlanmalar tayyorlash;Dunyoda yuz berayotgan o'zgarishlar yo'nalishini tez aniglash va аnchа mamlakatimiz uchun ahamiyatini ko'ra bilish; o'zida ijtimoiy jarayonlaming yo'nalishini bashorat qila bilish ko'nikmasini tarkib toptirish;
- «Insoniy munosabatlarda yuz berishi mumkin bo'lgan har xil muammolarga mustaqil baho berish;
- Umum insoniy vа milliy qadriyatlarning dialektikasini to'g'ri anglash;
- Baynalmilallik va vatanparvarlik tuyg ularini mustahkamlash;
- Darsda muhokama gilinadigan muammolarni ilmiy jihatdan asoslab bera olish. “Shaxs уа jamiyat” fani o’quv rejadagi bir necha fanlar bilan о`zаго bo'g liqdir. Ayniqsa, tarix, va maviyat asoslari, milliy istiqlol g'oyasi: asosiy tushuncha уа tamoyillar, oila psixologiyasi, dinshunoslik va estetika singari fanlar bilan doimiy ravishda alogadorlikda rivojlanadi. “Shaxs уа jamiyat” fanini o’qitishda fanning mazmunidan kelib chiqqan holda ilg’or pedagogik уа axborot texnologiyalaridan foydalaniladi.
Dars o’quv va tarbiyaviy ishlarning asosiy tashkiliy shaklidir. Ta’lim va tarbiya jarayonining maxsus shakllari esa dars samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi. Darslarning qanday vazifalarni hal etishiga ko’ra turlicha strukturaga ega bo’lgan tiplarga bo’linadi. Struktura – bu dars qismlarining nisbati va o’zaro bog‘lanishi bo’lib, ular o’z vazifasi va o’qituvchi bilan o’quvchilar faoliyati xarakteri bilan farq qiladi.
Demak, yetakchi didaktik vazifa va tuzilishiga ko’ra darslar quyidagi turlarga bo’linadi: yangi materialni o’rganish darslari – bu darsda faqat yangi bilimlar beriladi; kombinatsion darslar (aralash darslar) – bunda o’qituvchi o’tilgan mavzuni nazorat qilib baholashi bilan birgalikda yangi materialni tushuntiradi, mustahkamlaydi;

• 
  bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash darslari – bunda o’qituvchi faqat uy vazifasini nazorat qilib baholaydi;
  
• 
  mashqlar va amaliy ishlar darslari;
  
• 
  umumlashtiruvchi takrorlash darslari;
  
• 
  laboratoriya darslari;
  
• 
  o’quvchilar bilimini nazorat qilish, nazorat qilish va baholash darslari.
  

Yangi materialni bayon qilish darslari bosqichlari: o’quvchilarni darslarga jalb yetish, mavzu bayoni (yangi bilimlar berish), qisqa nazorat-mustahkamlash, uyga vazifa berish.
O’rganilgan materialni mustahkamlash va amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qilish darslari uning yanada chuqurroq anglash va o’zlashtirish, amaliy ko’nikma va malakalarni amaliyotda qo’llash maqsadidan kelib chiqib, hamma sinflarda alohida mavzuni yoki bo’limlarni o’rganilgandan keyin o’tilgan materialni takrorlashga yo’naltirilib o’tkaziladi.
Takrorlash, tizimlashtirish va umumlashtirish darslari o’quv dasturining katta bo’limlarini takrorlash bilan bog‘liq va darhol mavzularni o’rganilgandan keyin yoki o’quv yili oxirida o’tkaziladi.
Bulardan tashqari standart bo’lmagan, innovatsion dars shakllari ham keng qo’llaniladi: seminar-darslar, konferensiya-darslar, rolli o’yinlar, integrallashgan darslar.
Shaxs va jamiyat o’qitish metodikasi jarayoning tarkibiy qismlari o’rtasidagi qat’iy takrorlanadigan o’zaro aloqa va bog’lanishlarda namoyon bo’ladigan qonuniyatlarni ochib beradi va tarix o’qitish jarayonini takomilllashtirishda ulardan foydalanish yo’l-yo’riqlarini ham ko’rsatib beradi. Demak, shaxs va jamiyat o’qitish metodikasi bo’lajak o’qituvchilarni o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida tarix o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari bilan qurollantiradi. Shuningdek, metodika ularni o’qitish jarayonini o’rganishning tekshirish metodlari bilan ham qurollantiradi. Shaxs va jamiyat o’qitish jarayoni ikki yo’l bilan o’rganiladi. Birinchisi, kuzatish metodidir. Bu metoddan foydalanganda turli xildagi o’quv-metodik adabiyotlar, o’quvchilarning yozma ishlari, dokladlari, ularning javoblari, o’qitishga berilgan baho va xulosalar bilan tanishib chiqiladi, darslar kuzatiladi, o’quvchilarning bilimi va malakalari o’rganiladi.
Shunday qilib, kuzatish metodidan foydalanganda, tadqiqotchi shaxs va jamiyat o’qitishning mavjud tajribasi doirasidan chetga chiqmaydi, uni tabiiy ravishda kuzatadi va o’rganadi.
Ikkinchisi eks’eriment metodi. O’qituvchi o’qitish jarayonini o’zi xohlaganicha uyushtiradi. Xullas, ijodiy ish qiladi va uning bu ishi ilmiy eks’erimentga o’xshab ketadi. Biroq, o’qituvchi qilgan ijodiy izlanishlarning ilmiy eks’erimentdan farqi, avvalo shundaki, o’qituvchi darsda amaliy vazifani hal qiladi, uning xuloslari esa, o’z faoliyatining natijasi bo’ladi. Ilmiy eks’erimentda ko’’chilik o’qituvchilarning ishi uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar tadqiq etiladi, chiqarilgan xuloslar ilmiy asosda rasmiylashtiriladi. Shuning uchun ham tarix o’qitish jarayonini tadqiq etishdagi kuzatish metodini eks’erimental tadqiqotdan farq qila bilish kerak.
Shaxs va jamiyat o’qitish metodikasi tarix fani bilan o’zviy bog’liqdir. Shaxs va jamiyat o’quvchilarga tarixiy voqelikni bildirishdan iboratdir. Shu jihatdan o’quvchilarning tarixiy voqelikni bilish yo’llari tarixiy tadqiqotga o’xshab ketadi. O’quvchilar Shaxs va jamiyatni o’rganishda olimlar tomonidan ilmiy jihatdan tekshirilib ko’rilgan va tahlil qilib chiqilgan faktlar hamda ilmiy xulosalarga asoslanishi bilan birga, ba’zan faktlarni yanada aniqlash, tarixiy faktlardan umumiy xulosalar chiqarish, umumiy xulosalardan yangi faktlarni o’rganish uchun foydalanishlari mumkin. Biroq, o’quvilarning Shaxs va jamiyatni o’rganishi ilmiy tekshirishidan farq qiladi. O’qitish jarayonida o’quvchilar tarix fanini va uning ba’zi tadqiqot metodlaridan bilib oladilar.
Shunday qilib, Shaxs va jamiyat fani va Shaxs va jamiyat o’qitish metodikasi o’zining alohida o’rganish ob’ekti, vazifasi hamda tadqiqot metodiga ega. Shaxs va jamiyat fani kishilik jamiyatining taraqqiyoti jarayonini o’rganadi. Kishilik jamiyatining taraqqiyot qonunlarini bilish o’tmish va hozirgi zamonni yaxshiroq tushunib olishga, kelajakni oldindan ko’rishga imkon beradi.
Metodika o’qituvchilarni o’rta ta’lim va o’rta maxsus ta’lim tizimida Shaxs va jamiyat o’qitish jarayonining tarkibiy qismlari va ular o’rtasidagi qonuniyatli aloqalarni ochib berish bilan birga o’qitishning samaradorligini oshira borish maqsadida Shaxs va jamiyat o’qitish jarayonini tadqiq etish metodlari bilan ham qurollantiradi. Metodika fanning asoslarini ochib berish maqsadida tarixiy manbalar, faktlar va umumiy xulosalardan foydalanadi. O’qitish metodikasi tarix fanining ba’zi bir tekshrish metodlaridan foydalanar ekan, o’quvchilarning bilimlarini yaxshiroq o’zlashtirishlarini va ularni tarix fanining ba’zi tadqiqot metodlari bilan tanishtirishni ko’zda tutadi. O’quvchilarning yangi faktlarni tahlil etish va ulardan zarur xulosalarni chiqarish aytida o’rgangan bilimlari juda ham mustahkam va ishonarli bo’ladi, shuningdek, o’quvchilar mustaqil fikrlaydi.

_______________________
Saifnazarov I. “Shaxs va jamiyat”. –T.:“Sharq”; 2010.
XULOSA
Inson, uning jamiyati o‘zgarishi va rivojlanishining muhimjihatlari to‘g‘risidagi bilimlar bir tomondan ta’lim tizimidagi barchaasosiy fanlarni yakunlasa, ikkinchi tomondan voqelikning ularo‘rganishi doirasiga kirmaydigan sohalarini ifodalaydi. bu tomonlaro‘zaro nisbatida ikkinchisi belgilovchi hisoblanadi. zero, inson, uningmohiyati hamda u mansub bo‘lgan Olamning (sotsiumning) qaydarajada shakllanganligining o‘rganilishi natijalari muhim ahamiyatgaega.«shaxs va jamiyat (ijtimoiyot asoslari)» predmetini yoritishgabag‘ishlangan kitobdan qanday xulosalar chiqarish mumkin? Bularquyidagilar: insonning noyob mavjudot ekanligidan uning to‘g‘risidagi bilimlarning doimo to‘ldirib, chuqurlashtirib borish zarurligi, insonshunoslikdagi ilmiy yo‘nalishlarning o‘zaro muqobilligiga alohidae’tibor berish, hamda noilmiy va hatto, ilmga zid bo‘lgan nuqtayinazarlarning ham yashashga haqqi borligi tan olinadi; – kishilar, insoniyat olami – sotsium ijtimoiy jihatdan o‘zarobog‘liqligi tufayligina mavjud bo‘ladi, degan qoidadan kelib chiqibjamiyatning birlamchiligi, belgilovchiligi to‘g‘risida gapirish, uni Hozirgi davrda “Shaxs va jamiyat” predmetini o‘qitish borasida birkator muammolar mavjud. Ular o‘rta maxsus va kasb-xunar ta’limi bo‘yicha Davlat ta’lim standartlari talablarining ukuvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi samaradorligiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. “Shaxs va jamiyat” fanini o‘qitish jarayoniga ta’sir kdluvchi boshkamuammolar xam mavjud, jumladan, o‘rta umumta’lim, o‘rta maxsus va kasb-xunar ukuv muassasalarida ushbu fanga mutaxasislashgan o‘kituvchilarining yetishmasligi, “jamiyatshunoslik o‘kituvchisi” mutaxassisligi bo‘yicha talabalartayyorlash xajmining kiskartirilgani, ba’zi oliy pedagogik o‘quv yurtlarida umuman to‘xtatilgani, talabalar pedagogik amaliyotiga ajratilayotgan soatlar miqdorining kisqarishi. Shuning uchun ko‘pgina o‘rta umumta’lim, o‘rtamaxsus va kasb-xunar muassasalarida ushbu fanni asosan tarixchilar o‘kitmoqdalar. Lekin bunday ixtisosdagi o‘kituvchiparningetishmasligi sababli darsberishga ko‘p xollarda boshqa mutaxassislik o‘qituvchilari jalb kilinmokda.Ular esa o‘zlari istamaganliklari uchun emas, balki ob’ektiv ravishda “Shaxsva jamiyat” fanidan yetarli darajada dars o‘ta olmaydilar.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

1. 
   Mirziyoyev Sh. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz ”. – Toshkent: “O’zbekiston;. 2019
   
2. 
   Mirziyoyev Sh. “Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi ”. – Toshkent: “O’zbekiston; 2022
   
3. 
   Fuzailova G. C. “ Shaxs va jamiyat fanini kasbiy sohalarga yo`naltirib o`qitish metodikasi”. – T.: 2012.
   
4. 
   Azizov SH. “Shaxs va jamiyat”. –T.: “Sharq” ; 2010.
   
5. 
   Saifnazarov I. “Shaxs va jamiyat”. –T.:“Sharq”; 2010.
   
6. 
   Mamashokirov S., Hukumov A., Lafasov M. “Shaxs va jamiyat”. –T: “Sharq nashriyoti” ; 2005.
   
7. 
   Xajiyeva M. “Shaxs va jamiyat”. – T.: “O'zbekiston” ;2015.
   
8. 
   Fuzailova G.S., Hukumov A., Shorin S.S., Lafasov M.F, Ovcharenko O.A., Sayapin S.V., Hayitov Sh.E. “Shaxs va jamiyat”. –T. :2006.
   
9. 
   Fuzailova G. “Shaxs va jamiyat kursini o`qitish metodikasi”. –T. :Nizomiy nomidagi pedagogika Universiteti, 2007.
   
10. 
    D.A.Alimova, Z.A.Ilhomov; “Tarix fani metodologiyasi”­ – Toshkent: “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti”; 2018.
    
11. 
    Aqchayev F. Tarix fanini o’qitishda inovatsion texnologiyalar. . – T; “Sangzor nashriyoti” ;– 2014
    
12. 
    Tariх darslarida pedagogik teхnologiyalar: interfaol metodlar va ularning amaliy ahamiyati; O’quv uslubiy qo’llanma. T:. 2016
    
13. 
    Mansurov U. Tarix o`qitish metodikasi; – T: 2018
    
14. 
    Tarix o’qitish metodikasi usluyoti fanini o’qitish bo’yicha ma’ruza matn. –T: . 2019
    
15. 
    “Tarix o‘qitish metodikasi va ta’lim texnologiyalari o‘quv-uslubiy majmua” – T: . 2020
    

1^Mirziyoyev. Sh. M. “Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi ”. – Toshkent: “O’zbekiston”, 2022. – В. 226.