Maxsus pedagogika

Savol va topshiriqlar
1. Axloq deganda nimani tuslumasiz?
2.
Axloqiy tarbiyaning aqli zaif bola shaxsini ng shakllanishidagi ahamiyati 
nimadan iborat?
3.
 Axloqiy tarbiya tamoyillarini aytib bering.
4.
Axloqiy tarbiyani qanday yo'llar bilan amalga oshirish mumkin?
5. Sharq mutafakkirlarining axloqiy tarbiya haqidagi qanday asarlarini bilasiz?
Yordamchi maktablarda mehnat tarbiyasi
Y o rd am ch i m aktablardagi m eh n at tarbiyasi n u q so n li b o lala rn i 
m e h n a t faoliyatida tarb iyalash m ajm uasid ir, d eyiladi defek tolo gik
lug‘atda. Hozirgi davrda m ehnat tarbiyasi boshqa tarbiya turlaridan har 
taraflam a ustunligi bjlan ajralib turishi kerak. M axsus m aktablardagi 
m eh n at esa alohida tashkil etilishi lozim. C hunki m eh n at faoliyatida 
nuqsonli bolalardagi psixofizik yetishm ovchiliklar k o ‘p ro q tuzatiladi va 
b a rta ra f e tila d i. M e h n a t ja ra y o n la ri y o rd am c h i m ak ta b b o lalarin i 
atroflicha rivojlantirish va hayotga, m ehnatga tayyorlashning asosidir. 
Bu m aktablardagi m ehnat tarbiyasining vazifalari o ‘quvchilarni m ehnat
147

---

malakasi va ko ‘nikmalari bilan qurollantirish, m ehnatga m uhabbat ruhida 
tarbiyalash, ularda jam o a hislarini tarkib toptirish va xulq m e’yorlarini 
shakllantirishdan iborat. M axsus m aktablardagi m ehnat tarbiyasi turli 
faoliyatlarda: o ‘quv, maishiy va ijtimoiy m ehnatda amalga oshirib boriladi. 
Bu m ehnat turlarining barchasi bir-biri bilan uzviy bog‘liq b o ‘lib, har 
biri o ‘ziga xos xususiyatlarga ega. 0 ‘quv m ehnatida o ‘quvchilar m ehnatda 
kerak b o ‘ladigan bilim larni egallasalar, m aishiy m ehnatda oddiy, sodda, 
tushunarli m ehnat turlari bilan tanishadilar.
N u q so n li bo lalarn i tarb iy alash d a ijtimoiy foydali mehnat katta 
aham iyatga ega. Bularga o ‘z - o ‘ziga xizm at qilish, turli k echalar tashkil 
etish va o ‘tkazish, k o ‘rgazm alar, 
tan lo v lar, 
m ak tab n i 
o b o d o n - 
lashtirish ishlari, hosilni yig‘ishtirib olish, to 'g ara k ishlari va boshqa 
q a to r m eh n at turlari kiradi. Bu m eh n at turlari m azm u nin ing turli- 
tu m a n lig i n u q so n li b o la la rn in g keng h a jm d a bilim egallash larig a 
im koniyat yaratadi. M axsus m aktablardagi m eh n a t tarbiyasi ishlab 
chiqarish m ehnatlarida sam arali natijalar beradi. M eh nat orqali bolalar 
tu rli fanlarga oid nazariy bilim lar olish bilan birga, ularda shaxsiy 
sifatlar shakllanib borishi asosida m ehnat davolash vazifalarini ham
o ‘taydi. B arch a m eh n a t jara y o n la rid a g i x a tti-h a ra k a tla r o q ib atid a 
fiziologik jaray o n lar yaxshilanib boradi, ruhiyatga ijobiy t a ’sir etadi. 
U larning irodaviy sifatlarini shakllantiradi. 
U lar faoliyatiga ta sh ­
kiliy m a ’no b erad i, asosiysi, m e h n a t tufayli aqli z a if b o la la r o ‘z 
k a sallik larig a o id fik rla rd a n c h a lg ‘iy d ilar. L ek in b u n d a m e h n a t 
topshiriqlari bolalar kasalligi darajasiga, xususiyatlariga qarab berilishi 
kerak, shundagina yaxshi natijalarga erishish m um kin. Pirovard-natijada 
m axsus m a k ta b la rn i, x u su sa n , y o rd a m c h i m a k ta b la rn i tu g a tg a n
bolalar turli tashkilotlarga ishga joylash ad ilar (S.Sh.A ytm etova. 1986).
Tajribalar ham da ilmiy izlanishlarning k o ‘rsatishicha, yordam chi 
m aktab o ‘quvchilari m ehnat faoliyatining turli jabhalarida muvaffaqiyatli 
ishtirok etishlari m umkin. Jam oa bo'lib m ehnat qilish asosida o'quvchilar 
aqliy, estetik, jism oniy rivojlanib, ularning dunyoqarashlari, axloqiy 
s ifa tla ri, x a ra k te ri sh a k lla n ib b o rad i. Aqli z a if b o la la rn i m e h n a t 
tarbiyasisiz korreksion rivojlantirishni tasavvur etish m um kin emas. 
Y ordam chi m aktablarda m ehnat tarbiyasini am alga oshirishda m ehnat 
h aq id a suhbatlar, ayrim m ehnat jam oalari haqida hikoya qilib berish, 
m a s h h u r , ilg ‘o r k is h ila r t o ‘g ‘ris id a m a ’lu m o t b e r is h , q is h lo q
m ehnatkashlari haqida savol-javoblar tashkil etish yaxshi natijalar beradi. 
T urli m avzularda qiziqarli suhbatlar o ‘tkazish aqli zaif bolalardagi qator 
salbiy sifatlarning t o ‘g ‘rilanishiga olib keladi. «Barcha kasblar kerak», 
«B izning reja la rim iz — bizn ing sevgan ishim iz», « B archa m e h n a t 
faxrlidir», « 0 ‘sim liklarni asrang», «N onni tayyorlash jarayoni» va boshqa 
m a v z u la r b o la la r to m o n id a n sevib o ‘rg an ilad i. «Ishlab c h iq a rish
148

---

korxonalariga sayohat uyushtirish orqali m aktab m ehnat ustaxonalaridagi 
m eh n a tg a b o sh q a c h a m u n o sa b a td a b o 'la d ila r» ,— deb t a ’kidlaydi 
Ya.Ya.Karvalis.
Dem ak, sayohat faqat tom osha uchun o'tkazilmaydi, balki bolalarda 
ijtimoiy ongni shakllantirishga ham xizmat qilar ekan. Buning uchun maxsus 
tayyorgarlik ishlari olib boriladi. Turli korxonalarga, jam oa xo‘jaliklariga 
ekskursiyalar uyushtirish asosida aqli zaif o ‘quvchilarda o ‘ziga xos ishonch 
hosil qilinadi. Hayotda asosiy narsa — vijdonan m ehnat qilish kerak, degan 
fikr paydo bo ‘ladi. M ehnatdagi yutuqlar uchun berilgan turli mukofotlar, 
tanqidiy surat ko ‘rish asosida yordam chi maktab o'quvchilari qanday 
yashash, ishlash kerakligi haqida o ‘ylay boshlaydilar. H ar bir sayohat 
oxirida yakuniy suhbat o ‘tkaziladi.
Y ordam chi m aktablardagi m eh n a t tarbiyasini am alga oshirishda 
q o ‘l m ehn ati natijalarini nam oyish etuvchi to ‘garak ishlari ham m uhim
aham iyatga ega. Bu to ‘garaklarga qatnashish orqali aqli z a if bolalarni 
tarbiyalash, hayotga tayyorlash yaxshi natijalar beradi. Y o rdam chi 
m ak tab lard ag i m e h n a t o rq ali b o lala rd a kasbga tay yorg arlik , kasb 
tanlashga havas uyg‘otib boriladi. Y ordam chi m aktablardagi m ehnat 
ta ’limi orqali o ‘quvchilarni milliy hunarm andchilikka oid kasb-hunarga 
tayyorlash, hozirgi zam on sanoat va qishloq xo'jalik ishlab chiqarishi, 
q u rilis h , tr a n s p o r t, x iz m a t k o 'r s a tis h s o h a sin in g a so sla ri b ila n
ta n ish tirish orqali esa o ‘q u v c h ila rd a k o ‘p q o 'lla n ila d ig a n o ‘lchov 
a s b o b -u s k u n a la ri b ila n ish la sh k o ‘n ik m a la ri h am ta rb iy a la n a d i. 
0 ‘quvchilarda um um iy ish m adaniyati, o ‘z ish o ‘rnini tashkil eta bilish, 
ish qurollarini ham isha tartibli hold a saqlash, ish vaqti va m ateriallarni 
tejash, jam o a m ehnatini uyushtira bilish, qiyinchilik tug‘ilganda yordam
k o ‘rsatish kabi shaxsiy sifatlar sh ak llan tirilad i. T a ’lim ning unum li 
m e h n a t b ilan b irla sh tirilish i n a tija sid a aqli z a if b o la la rn in g kasb 
tanlashiga sharoit yaratiladi.
Y ordam chi m aktablardagi m ehnat tarbiyasi m aqsad asosida, sistemali 
tarzd a olib boriladi. H ozirgi zam o n yordam chi m aktabida m ehnat 
tarbiyasining o ‘ziga xos izchil tizimi tarkib topgan. Bular birm uncha oddiy 
m eh n a t tu rlarid an boshlanib, borg an sari m urakkablashib boruvchi 
m ehnat turini o ‘z ichiga oladi.
Psixologlar fikricha, aqliy m eh n at bola uchun eng og‘ir m ehnat 
ekan. C hunki bu m ehnat boladan aqliy zo‘r berishni talab etadi. Shuning 
u c h u n yo rd am ch i m aktablardagi o ‘quv m eh nati b o lalarn in g qurbi 
yetadigan darajada bo‘lishi kerak. Aks holda ijobiy ta ’sir o ‘m iga salbiy 
ta ’sir etishi m um kin. 0 ‘quv m ehnatining bosh vazifasi bolalarni o ‘qishga 
o ‘rgatishdan, ularni o ‘quv m ehnati usullari bilan qurollantirishdan iborat. 
0 ‘quv m ehnati jarayonida hosil qilinadigan ko‘nikm a va m alakalar aqli 
z a ifo ‘quvchilaming ijtimoiy foydali, unumli m ehnatda qatnashishiga ijobiy
149

---

ta ’sir k o ‘rsatadi, o ‘quvchilarni b o ia ja k m ehnat faoliyatiga tayyorlash 
u c h u n p o y d ev o r b o ‘ladi. Ijtim o iy foydali m eh n a t ah am iy ati an iq
ifodalangan, bir maqsadga qaratilgan, ongli, rejali, ixtiyoriy faoliyatdir. 
0 ‘quvchilarning bajarishi shart b o ‘lgan va ijtimoiy dasturlarga muvofiq 
amalga oshiriladigan ijtimoiy foydali m ehnat sinfdan tashqari ishlarda 
amalga oshiriladi.
Ijtimoiy foydali m ehnat turli shakllarda tashkil etilishi mumkin. Bunday 
m ehnat jarayonlarida o ‘quvchilarda m as’uliyat, ijtimoiy mulkni ehtiyot 
qilish, intizom , ijodiy faollik kabi axloqiy fazilatlar shakllanib boradi. 
Bu m ehnatning eng m uhim xususiyati shundan iboratki, bu shunchaki 
qilinadigan m ehnat emas, balki m ehnat faoliyatining h ar bir qatnashchisi 
atrofidagi kishilar haqida, m aktab haqida g‘am xo‘rlik qilishda nam oyon 
b o ‘ladigan m ehnatdir. Turli ijtimoiy foydali m ehnat jarayonida aqli zaif 
o ‘quvchilarda aqliy, estetik va jism oniy sifatlar rivojlantirilib boriladi. 
Y o rd a m c h i m a k ta b b o s h la n g ‘ic h s in fla rid a y o q b o la la r m e h n a t 
ish tiro k ch ilari b o ‘lib q o lm a sd a n , balki bu ishlarni tashkil etish d a 
0
‘qituvchining yordam chisi ham dir.
Ijtimoiy foydali mehnat muntazam olib borilsagina ijobiy, tarbiyaviy ta’sir 
etadi. Bu narsa ishni tanlash bilangina emas, balki puxta rejalashtirish bilan 
ham ta’minlanadi. Rejada ijtimoiy foydali mehnatning sanitariya, gigiyena, 
texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinadigan holda o‘tkazilishi ham belgilanadi. 
0 ‘z -o ‘ziga xizmat ko‘rsatish ijtimoiy foydali m ehnatning eng oddiy va 
ommabop turidir. Bu mehnat turi uyda va maktabda o ‘zlariga xizmat qilishga 
bo‘linadi. Yordamchi maktablarda bu mehnat turiga jiddiy e’tibor beriladi.
B olalarni tarbiyalash tajribalarining ko ‘rsatishicha, o ‘quvchilarni 
m ehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda oila katta rol o ‘ynaydi. Defektologlar 
o ila d a g i b o la la r m e h n a tig a k a tta e ’t ib o r b e r g a n la r , u la r n in g
k o ‘r s a tis h ic h a , o ila n in g h a r b ir a ’zo si x o n a d o n d a g i u m u m iy
m eh natnin g qatnashchisi b o ‘lgan joydagina oila ahil jam o a sifatida 
rivojlanadi. Aynan ana shu oiladagi m ehnat bolalarda ota-onalarning 
m ehnatiga hu rm at bilan qarashni, oilaning kichik a ’zolariga g ‘am xo‘rlik 
q ilish ru h in i ta rb iy a la r ekan. A gar b o lala r uyda o ‘zlariga xizm at 
k o ‘rsatishga, oila a ’zolariga yo rd am berishga o ‘rgatilgan b o is a la r, 
m aktabda ulam ing o ‘zlariga xizmat ko ‘rsatishni tashkil etish oson kechadi. 
Y ordam chi m aktabdagi bunday ishlarga o ‘quv q o ‘llanm alari va m aktab 
jihozlarini ta ’m irlash, sinfda gul o ‘stirish, «jonli burchak»da jonivorlarni 
parvarish qilish, ch iq in d i qog‘ozlar va m etall to ‘plash, m aktab yer 
m a y d o n id a g i is h la r , o ‘q u v c h ila r va ta r b iy a la n u v c h ila r u c h u n
o ‘yinchoqlar yasash, sinfda, m aktabda, oshxonada navbatchilik qilish 
ishlari kiradi. A na shunday topshiriqlarni bajarish asosida o ‘quvchilarda 
axloqiy tu shu nch a m ustahkam lanadi, ularjam o atch ilik faoliyatiga qiziqa 
b o s h la y d ila r. B u n d ay m e h n a t n a tija s id a u la rd a o d a t, e h tiy o jla r
150

---

shakllanadi, m aqsad sari intilish rivojlanib boradi. Beriladigan barcha 
to p sh iriq lar b o lalar xususiyatiga m os b o ‘lib, ularni bajarish uclum
m a’lum vaqt beriladi. Aqli zaif bolalarni am alda ishlatib tarbiyalash 
m uhim korreksion pedagogik m asala sanaladi. B olalarni m ehnatga 
tarbiyalash jarayoni to ‘laqonli b o ‘lishi uch un qator talablarga va shartlarga 
am al qilish kerak. B unday shartlarga quyidagilar kiradi:
1. Bolalar m ehnatga qancha erta jalb etilsa, uning m ehnat tarbiyasi 
shunchalik muvaffaqiyatli o ‘tadi.
2. Bolalarning m ehnati ijtimoiy aham iyatga ega b o ‘lishi kerak.
3. Charchoq, horish hissini tug‘diradigan sevimli m ehnatgina bolalarga 
quvonch bag‘ishlaydi. Jism oniy va aqliy kuch talab etm aydigan yengil 
m ehnat sam ara bermaydi.
4. K attalar bolalarning m ehnatini odob doirasida nazorat qilishi, 
boladagi o ‘z kuchiga ishonchni qo ‘llab-quw atlashi kerak. Agar yordamchi 
m aktab o ‘quvchisi topshiriqni bajarganidan keyin o ‘z muvaffaqiyatidan 
quvonsa, qilgan ishi bilan faxrlansa, haqiqiy inson sifatida kamol topadi, 
o ‘zini baxtiyor kishi deb his qila boshlaydi.
5. Yordamchi maktab o ‘quvchilari m ehnati dam olish bilan almashtirib 
borilishi kerak. M ehnat turlarining navbat bilan bajarilishi ham charchoqni 
bosadi.
6. H ar qanday m ehnat topshirig'i foydali, imkoni boricha natijali 
bo‘lishi kerak. Bu natija jam oat uchun va o7.i uchun qanchalik ahamiyatga 
e g a b o ‘lsa, m ehnatning tarbiyaviy ta ’siri shunchalik kuchli bo'ladi. Sharq 
mutafakkirlari, pedagoglar xo'jako'rsinga qilinadigan yoki bolalarning 
vaqtini oladigan ishga q at’iy e ’tiroz bildirgan editor.
7. U num li m ehnatda bolalarning shaxsiy, moddiy manfaatdorligini 
rad etish kerak em as. T ajrib alarn in g k o 'rsa tish ic h a , faqat shaxsiy 
m anfaatdorlik orqaligina bola to ‘la kuch bilan ishlashi, o'rganishi, jam oaga 
singib ketishi va shu tarzda to ‘la qimmatli mehnatkash darajasiga ko‘tarilib, 
shu asosda burch va sharafga binoan ishlash imkoniyatini beradigan yuksak 
ong hosil qilishi m um kin.
8. M ehnat faoliyatini tashkil qilish axloqiy tarbiya, intizom bilan 
bog‘lanishi lozim.
9. M ehnat aqli zaif bolalarning yoshi, individual, psixofizik xususiyatlariga 
m onand bo ‘lishi kerak. Boshlang‘ich sinf o ‘quvchilari va ayniqsa birinchi 
sinf o ‘quvchilari faoliyatining asosiy turi o ‘yin bilan bog‘liqdir. M aktab 
yoshidagi bolalarning o‘yinlarida albatta mehnat elementlari bo‘ladi (qurilish 
m ateriallaridan, o ‘yinchoqlardan foydalanib o'ynash). 0 ‘yin jarayonida 
hosil q ilin g an ta sh k ilo tc h ilik k o ‘n ik m alari a sta -se k in m e h n a td ag i 
tashkilotchilik ko'nikmalariga aylanib boradi. Ishda bo‘lgandek, o ‘yinda ham 
faol fikr yuritiladi. 0 ‘yin va ish bolaga quvonch bag‘ishlaydi. Ishda 
bo‘lganidek, o ‘yinda ham m as’uliyat b o ‘lishi kerak. M ehnat faoliyati
151

---

jarayonida o ‘quvchilar o ‘zlariga topshirilgan ishlarni bajaribgina qolmay, 
o ‘z ishlarini mustaqil tashkil etishni ham o'rganishlari zarur.
Odam qo‘li faqat m ehnat quroli b o ‘Iib qolmasdan, m ehnat mahsuli 
ekanligini e’tiborga oladigan b o ‘lsak, aqli zaif bolalarning rivoji uchun 
mehnatning qanchalik ahamiyatli ekanligi yanada ravshanlashadi. Burgut 
ko‘zi juda uzoq masofadan kichik narsalaming qimirlashini sezadi, am m o