Maxsus pedagogika

inson ko‘zi burgut ko‘zi ko‘ra olmagan narsalarni ko‘ra oladi. Itning hid 
bilish a’zolari nihoyatda nozik b o ‘lib, yaxshi rivojlangan bo‘lsa ham inson 
sezgan hidlaming barchasini seza olmaydi. Inson qo‘lidagi tuyush sezgilariga 
hech bir hayvon sezgisi tenglasha olmaydi. Odam organizmining bu darajada 
takomillashishiga sabab ming yillab davom etayotgan m ehnat jarayonidir. 
Shu sababli yordamchi maktablarda bolalar vaqtini shunday tashkil etish 
kerakki, ular miyasi fikrlashsiz, qo ‘li ishsiz qolmasin, aks holda qator 
noxush holatlar, ko‘ngilsiz voqealar xuddi shu bekorchi vaqtda yuz berishi 
mumkin.
Yordamchi maktab o‘quvchilarini kasb-hunarga tayyorlash
N o g iro n va a lo h id a y o rd am g a m u h to j b o lalarn i k a sb -h u n a rg a
tayyorlashning aw alo 0 ‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to ‘g‘risida»gi 
Q onun talablaridan kelib chiqqan holda hozirgi zam on ishlab chiqarish 
asoslari, xalq xo‘jalik tarm oqlari haqida yetarli darajada chuqur bilim 
berishga asoslanish ham talab etiladi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» 
ijrosi ham ana shundan kelib chiqadi.
Ayni paytda nogiron va alohida yordam ga m uhtoj o'quvchilam i kasb- 
hunarga tayyorlashda erkin, m ustaqil fikrlashga o ‘rgatish, ularda o ‘z 
kuchiga, o ‘ziga xos qobiliyatiga ishonish kabi xislatlarni shakllantirish 
kabi m asalalar ham dolzarbdir.
Y o rd a m c h i m ak ta b o ‘q u v c h ila rin i k a s b -h u n a rg a ta y y o rla sh d a
defektolog mutaxassislar oldida nogiron va alohida yordam ga m uhtoj 
bolalarning psixik ham da jism oniy nuqsonlarini inobatga olgan holda yangi 
d a s tu r va d arslik larn i o ‘z v aq tid a ishlab c h iq ish , t o ‘g a ra k lar ishi 
samaradorligini oshirish, turli kasblarga oid axborotlar, kasblar b o ‘yicha 
maslahatli ishlarni to ‘g ‘ri yo‘lga q o ‘yish, kasbga yo‘llash markazlarining 
ishini takom illashtirish orqaligina erishish m um kin bo'ladi.
Mustaqil davlat ravnaqi va taraqqiyotida mutaxassislarga, ishbilarmonlaiga, 
um um an insonga o ‘z imkoniyatlarini namoyon qilish, shart-sharoit yaratib 
berish m uhim ahamiyat kasb etadi.Ruhiy va jismoniy nuqsonga ega bo‘lgan 
nogiron bolalar kasb-hunar o ‘iganishga, biron-bir kasb egasi bo'lishga 
chanqoqdirlar.
0 ‘zb eklar a z ald a n m eh n atk ash xalq. A jdodlarim iz « M eh n at — 
m ehnatning tagi rohat», «M ehnating — ziynating», «M ehnat qilsang
152

---

yasharsan, katta-katta osharsan» kabi xalq hikm atlariga to ‘la amal qilgan 
h olda m eh n at qilib yashagan, chunki ijtim oiy-iqtisodiy m uam m olar 
birinchi navbatda m ehnat orqali yechiladi.
0 ‘zbekiston m ustaqillikka erishdi deb qayta-qayta gapiramiz. Albatta 
h a r bir inson bundan faxrlanish va g ‘ururlanishga haqli, lekin uning 
gullab-yashnashiga, ravnaqiga, taraqqiyotiga, mustahkamlanishiga, uning 
suvini, yeru osmonini, o'simlik, hayvonot olamini, tabiatini asrash bilan, 
o ‘z mehnati bilan o ‘z hissasini qo‘shish lozim ekanligini maxsus maktab 
o‘quvchilari ongiga har soniya singdirib borish lozim. Ana shundagina yordamchi 
maktab o ‘quvchilarining mustaqillikdan g‘ururlanishi to ‘la oqlanadi.
Yordamchi maktab o'quvchilarini mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash, 
ya’ni ularda m ehnat qilish odobini, istagini shakllantirish va ko‘nikmalarini 
hosil etishning juda ko‘p shakllari mavjud.
Bu o ‘rinda zardushtiylam ing m uqaddas kitobidan, Q ur’oni karim , 
hadislardan foydalanish ham kutilgan natijalarni beradi. «Avesto»da 
zardushtiylaming chorvachilik va dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lganini, 
ulaming doimiy m ehnat bilan shug‘ullanganini, shuningdek, m ehnat tufayli 
baxt-saodatga erishish, bog‘-rog‘lar yaratish mumkinligi haqidagi fikrlari 
misol qilib keltiriladi. Xuddi shuningdek, Q ur’oni karimda atrof-olam ni 
asrash, mehnatga munosabat kabi yaxshi mavzulardan foydalanish mumkin.
Ayniqsa, nogiron kishilarni joylardagi m ehnat qahram onliklarini 
ko‘rsatayotganlar bilan uchrashuv kechalari uyushtirish, ular bilan m ehnat 
mavzuida suhbatlar tashkil qilish yordam chi maktab o ‘quvchilarining kasb 
tanlashiga samarali ta ’sir etadi.
U m um an olganda, yordam chi m aktablarda 1-sinfdan 9-sinfgacha 
yordamchi maktab o ‘quvchilarini m ehnat va turmushga tayyorlash birinchi 
galdagi vazifadir. Hayot va turm ushni mehnatsiz tasavvur etish aslo mumkin 
emas. Maxsus maktablarda m ehnat tarbiyasini faqat m ehnat darslarida emas, 
balki boshqa fanlar darslarida ham hal etish ulam i kelgusi hayotda ongli 
m ehnatga tayyorlashda m uhim ahamiyat kasb etadi.
Maxsus ta’limda mehnat tarbiyasining hech bir turini nazardan qochirmaslik 
kerak. Uy-ro‘zg‘or mehnatlari (ishlari), 'qo‘ni-qo‘shnilarga yordam, hashar, 
ota-onaga barcha ishlarida qarashish, tomorqadagi mehnat, chorvachilikdagi 
m ehnat, qishloq xo‘jaligidagi m ehnat, korxonalardagi m ehnat, shahar 
obodonchiligidagi mehnat — bulaming barchasida jismoniy mehnat mavjud. 
Yordamchi maktab o‘quvchilari 40 dan ortiq mehnat turlarini bajara olishi 
ilmiy asoslangan (Ya.Ya.Karvalis, S.ShAytmetova). Uqtirilgan fikriami amalda 
sinab ko‘rib, mehnatni malaka va ko‘nikmaga aylantirishga yordam berish 
yordamchi maktab o'qituvchi va tarbiyachilarining 
asosiy vazifasidir. Bunda 
oila, maktab va bevosita mehnat o ‘qituvchilari, korxona, muassasa va tashkilotlar, 
jam oatchilikning birgalikdagi faoliyati m uhim aham iyatga ega.
153

---

D em ak, yordam chi m aktabda m eh n at tarbiyasi ham kechiktirib 
b o ‘lm aydigan, kundalik va doim iy bajarilishi shart b o ‘lgan m u h im
vazifalardandir. Yangi m ustaqil 0 ‘zbekiston davlatining olib borayotgan 
siyosati va ilgari surilayotgan milliy g ‘oyalar negizida u m u m ta ’lim bilan 
bir qatorda maxsus ta ’lim ham da yordam chi m aktab o ‘quvchilarini kasb- 
hunarga tayyorlash borasidagi sa’y-harakatlarda m ehnat qilishga diqqat - 
e ’tibor qaratilishi ham taqozo etiladi.
Y ordam chi m aktabda o 'q u v c h ila rn i kasb -h u n arg a tayyorlashd a 
o ‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlari va ularning nogironlik 
turiga qarab kasb tanlash kutilgan natijalar berishi haqida fikr bildirganlar. 
B unda ular yordam chi m aktab o'quvchilariga differensial yondashuvga 
b irm uncha e ’tibor beradilar. B unda yordam chi m aktab o ‘quvchilarni 
intellektual, jism oniy va em otsional, iroda xususiyatlari, qiziqishlari, 
ularning matorikasi, harakat koordinatsiyasining o ‘ziga xos xususiyatini 
inobatga olgan holda m eh n at t a ’limi berilishi, kasb-hunarga o ‘rgatilishi 
taqozo etiladi.
Y ordam chi m aktabda o 'quvchilarni kasb-hunarga tayyorlashning 
sam arali y o ‘llaridan biri — o ‘quvchilar m axsus m aktabni bitirgach, 
tanlagan kasbini m ukam m al o ‘rganish uchun kasb-hunarga tayyorlovchi 
maxsus kollejlarga tanlov asosida o ‘qishni davom ettirishga yuboriladi. 
C hunki yordam chi m aktab o ‘quvchilari 9-sinfni tugatgach, ularni yoshi 
yetmaganligi, kasb-hunarining chegaralanganligi tufayli ishga joylashishi 
m uam m o bo'ladi. Aynan ana shuning uchun ham yordam chi m aktab 
o ‘quvchilari kasb-hunarga oid bilimlarini maxsus kollejlarda davom
etirishlariga to ‘g ‘ri keladi.
Shundagina yordam chi m aktab o'quvchilari k o 'ch ad a bekor, ishsiz 
qolm aydilar. H ayotda o ‘z o'rin larin f topa oladilar. Jam iyatim izga ishchi 
kuchi sifatida foyda keltiradilar. K o'chadagi b a ’zi yom on taassurotlar 
t a ’siriga tushib qolm aydilar. Y ordam chi m aktabda o ‘quvchilarni iloji 
boricha ko‘pro q ijtim oiy foydali m ehnatga faol ishtirok ettirish kerak. 
M a ’lumki, yordam chi m aktabda ijtimoiy foydali m ehnatga faol ravishda 
tayyorlash h ar xil yo ‘nalishlar (ekologik, huquqiy, m ehnat, axloqiy) 
b o ‘yicha olib boriladi. Y ordam chi m aktab o ‘quvchilarining ijtim oiy 
foydali m ehnat jarayonida h ar tom onlam a diagnostik nuqtai nazardan 
y o n d a sh ish , sh axsn ing b u n d a n keyingi riv o jlan ishini qu y id ag ich a 
prognozlashni nazarda tutadi:
1. T anlangan ixtisosi b o ‘yicha m eh n at qilish jarayonining asosiy 
qonuniyatlarini bilish kerak, m azkur kasb b o ‘yicha tajriba orttirish 
y o ‘llarini m ustaqil izlashga, zaru r m alaka, k o ‘nikm alarni egallashga 
o ‘rgatish kerak.
2. B urch va m as’uliyat. Y ordam chi m aktab o ‘quvchisi jam iyat va 
jam o a oldidagi burchini anglab yetish m alakasini shakllantirish, jam oat
154

---

ishlari va hodisalariga qiziqtirish, ularda faol ishtirok etishga ishtiyoq 
uyg‘otish.
3. Ongli intizom .Y ordam chi m aktab o'quvchisi har doim va har 
to m o n la m a in tizo m li b o ‘lishi va b u n g a am a l qilish k o 'n ik m a sin i 
shakllantirish.
4. Baham jihatlik va birodarlik. Y ordam chi m aktab o ‘quvchilarini 
m uom ala qilishda dilkash va andishali b o ‘lishga, bir-biriga sidqidildan 
beg‘araz yordam berishga o'rgatish.
5. M ehnatsevarlik, insonparvarlik, boshqalam ing halol m ehnatlarini 
hurm at qilishni har doim bolalar ongiga singdirib borishdan iborat.
Yuqorida aytib o ‘tilganlarni amalga oshirishda axloqiy tarbiya bilan birga 
m ehnat tarbiyasi barcha tarbiya turlaridan ustunligi bilan ajralib turishi kerak. 
Ayni pay tda m eh n a t yordam chi m aktab o ‘quvchilaridagi psixofizik 
yetishmovchiliklami korreksiyalaydi. Yordamchi maktabda o ‘quvchilami kasb- 
h u n a rg a ta y y o rla sh n in g asosiy vazifasi m a k ta b n i ta m o m la y o tg a n
o ‘quvchilaming o ‘z mayllari hamda qobiliyatlariga muvofiq keladigan kasbni 
to ‘g‘ri, ongli ravishda tanlashlariga yordam berishdan iboratdir.
Yoshlami mehnatga o ‘rgatish bonisida Az-Zamaxshariyning aytganlari 
juda o ‘rinlidir. U mehnatning tarbiyaviy tomonlari haqida fikrlar bildirar 
e k a n , « M e h n a t in so n n i uch b alo d an : b e z o rilik d a n , o ‘g ‘rilik d a n , 
qashshoqlikdan asraydi», deydi. Zamaxshariyning bu so'zlarini yordamchi 
m aktab o'quvchilari uchun shior qilib olsa arziydi, chunki yordamchi 
maktab o ‘quvchilari maktabni tugatgach mustaqil hayotga qadam qo‘yar 
ekanlar, ularga hayotda o‘z yo'llarini topishda ana shu olgan kasb-hunarlarigina, 
mehnat malakalarigina asqatadi. T o'g'ri, adashmay halol non topib yeydilar. 
Q ollarida hunarlari bor ekan, nojo'ya ish qilishga o ‘rin qolmaydi. Yuqorida 
aytib o ‘tilganlardan xulosa qilgan holda aynan yordamchi maktablarda shu 
kecha-kunduzda kechikmay jamiyatimizga foyda keltiradigan mehnatsevar 
kishilarni yetishtirish, bolalar qiziqishiga m on and holda kasb-hunarga 
o ‘rgatishn in g sam arali usullarini zam o n ta la b la rid a n kelib ch iqib , 
takomillashtirib borish defektolog-mutaxassislaming muqaddas burchlaridir. 
Yordamchi maktabda mehnat ta’limida kasbga tayyoigarlikni aniqlash va unga 
nisbatan m ehr uyg‘otish va diagnostik usullami amaliyotga tatbiq qilish va 
moslashtirish; kasb-hunar kabinetlarini jihozlash, professional saralash 
ishlarini o ‘tkazish va boshqalar m uhim jarayondir. Shuning bilan birga, 
o ‘quvchilardagi o'ziga xos qobiliyat, ishtiyoq, o ‘qishga va kasbga qiziqish 
ham da bulam ing yordamchi maktab o ‘quvchilari barqarorligining amaiiy 
ifodasi va ko'rinishi singari ijobiy fazilatlar to ‘g‘risida m a’lumotga ega bo‘lish 
muhimdir. Yuqorida sanab o ‘tilgan eng zarur jihatlar yordamchi maktabda 
korreksion-pedagogik yo'nalishlar zamirida amalga oshiriladi. Kasb- hunar 
maorifi, kasb tanlashga yo‘llash, kasbga oid maslahatlar, kasbni saralash, 
kasbga moslashish, kasb tarbiyasi shular jumlasidandir.
155

---

H ozirgi davr talabiga b in o a n k a sb -h u n a rn in g bo shqa tu rla rin i 
yordam chi m aktab o ‘quvchilariga o ‘rgatish taqozo etiladi. M asalan, 
c h o rv a c h ilik , q is h lo q x o ‘ja lik is h la ri, m illiy h u n a rm a n d c h ilik , 
obodonlashtirish, kosibchilik, bog'dorchilik va boshqalar.
Y ordam chi m aktab o ‘quvchilar shaxsining jism oniy rivojlanishi, 
salom atligi, moyilligi, aqliy taraqqiyotining um um iy darajasi, u yoki 
bu kasbga nisbatan qobiliyati kabilam i esa kasbga oid m aslahatlar orqali 
amalga oshiriladi. Ayni paytda aniqlangan natijalar, m a’lum otlardan kelib 
chiqqan holda kasb-hunam i egallashga doir m aslahatlar berilishi lozim.
Yordam chi m aktab o ‘quvchilarini kasb-hunarga tayyorlashda oligo- 
frenopedagoglar, psixologlar, vrach-terapevt va boshqa m utaxassislar 
ham korlikda ish olib borishlari lozim. Y ordam chi m aktab o ‘quvchilarini 
kasb-hunarga tayyorlashda o ‘quvchilam ing ota-onalari kasbiga, avlodlar 
kasb-koriga ham e ’tib o r beriladi, chunki ota kasbiga m eh r oiladan 
boshlanadi. Bolalarda ota kasbiga nisbatan qiziqish b o ‘lsa kasbga o ‘rgatish 
oson kechadi.
Yordamchi m aktab o ‘quvchilarini kasb-hunarga tayyorlashda ulam ing 
kasbga yaroqlilik darajasini ko'rsatuvchi jism oniy ham da psixik sifatlari 
aniqlanadi. Shuni ta ’kidlab o ‘tish kerakki, yordam chi m aktabda kasb- 
hunarga tayyorlashda maxsus psixologik ta ’sir etish ham m uhim rol 
o ‘ynaydi. Y ordam chi m aktab o ‘quvchilarini o ‘z kuchiga ishontirish, 
m ehnati natijalarining jam iyatim iz uchun aham iyati, o ‘z oilasi, ota- 
onasi, maktabi uchun keltiradigan foydasiga ishonish, o ‘z m ehnatidan 
zavqlanish kabi psixopedagogik ish tizimini amalga oshirish maqsadga 
muvofiq b o ‘ladi.
Y ordam chi m aktab 
o ‘q uvchilarini k a sb -h u n arg a o ‘rgatishning 
aham iyati shundaki, m ehnat orqali ular turli fanlarga oid bilim lar olish 
bilan birga ularda shaxsiy ijobiy sifatlar shakllanib boradi, m ehnat orqali 
esa davolovchi — korreksion ish ham amalga oshiriladi.
Yordam chi m aktab o ‘quvchilari uchun to ‘g‘ri tanlangan m ehnat turi, 
m ehnat jarayonlari o'quvchilarda fiziologikjarayonni yaxshilaydi. Ulaming 
ruhiyatiga ijobiy ta ’sir etadi. U lar faoliyatiga tashkiliy m a’no beradi. Asosan 
y o rd am ch i m ak tab o ‘q u v chilari m e h n a t tufayli o ‘z kasalliklariga, 
nuqsonlariga oid fikrlardan chalg‘iydilar, taskin topadilar.