Mazmun : Kirisiw I bap. Bawır qurtına ulıwma xarakteristika

2. 2 Bawır qurtı keltirip shıǵaratuǵın kesellikler hám olardı emlew usılları
Fasciolyoz Ózbekstannıń barlıq wálayatlarında ushırasıp, suwǵarılatuǵın, taw aldı hám taw aymaqlarında hám de suw háwizleri ámeldegi bolǵan jaylawlarda tarqalǵan. F. hepatica zoogeografik belgileri boyınsha kosmopolit tur esaplanadı, soǵan kóre ol barlıq mámleketlerde tarqalǵan. Onıń tur areali sheńberinde bir-birinen morfologiyalıq hám biologiyalıq qásiyetleri menen parq etiwshi populyatsiyalari ámeldegi (yapon, amerika hám Avstraliya formaları ). F. hepatica Ózbekstannıń Xorezm wálayatı hám Qaraqalpaqstan Respublikasından tısqarı barlıq aymaqlarda tarqalǵan.
F. náhánica - kosmopolit emes, dúnyanıń tek ǵana ıssı ıqlımlı mámleketlerinde tarqalǵan. Bul tur fastsiola házirgi waqıtta Ózbekstannıń barlıq aymaqlarında ushraydı. Ol Qaraqalpaqstan Respublikası hám Xorezm wálayatında fastsiolyozniń birden-bir qozǵawtıwshısı esaplanadı. Basqa wálayatlarda bolsa F. hepatica menen aralas halda ushraydı.
Bawır qurtı tiykarlanıp qan hám bawır toqıması menen azıqlanıp, óz xojayınına úlken zálel jetkeredi. Bul parazit bawır daǵı ot jollarında hák tolıqniwi jáne onıń bekiliwi sebepli bawırda keli kesellik tuwdıradı. Bawır qurtı keltirip shıǵaratuǵın kesellik fatsilyoz dep ataladı. Bul kesellik qozǵawtıwshıları kóbirek suwlı toǵayzarlarda, dushshı suwi kóp bolǵan jaylawlarda keń tarqalǵan. Ásirese, jaylawlardı almastırmastán kesel haywanlardı bir orınnıń ózinde uzaq waqıt baǵilsa fatsilyoz keń tarqaladı. Sebebi kesel haywan óz tezegi menen úzliksiz parazit máyegin shıǵarıp turadı. Ulıwma, fasciolyoz jer júzinde keń tarqalǵan. Proffessor N. V. Demidovniń maǵlıwmatına qaraǵanda MDX mámleketlerinde hár jılı sharba buyımlarınıń fasciolyoz keselliginen nabud bolıwı nátiyjesinde 1500-2500 tonna gósh hám bir million tonnadan artıq sút joytıladı. Bul kesellik Ózbekstanda da keń tarqalǵan bolıp, jemisdor buyımlardıń 35, 9 - 65, 5% fasciolyoz menen kesellengen. Fasciolyoz barlıq jas daǵı awıl xojalıq haywanlarında parazitlik etedi. Haywanlardıń keselleniwi báhár aylarından baslanadı, jaz hám kuzda fastsiolalar menen zıyanlanıw kúshayadi, qıs aylarında da dawam etedi. Fasciolyozniń keshiwi jáne onıń klinikalıq belgileri parazitlik etetuǵın fastsiolalar sanına, jasına, túrine, haywandıń fiziologikalıq jaǵdayına, saqlanıw hám azıqalanish sharayatına baylanıslı. Fasciolyoz menen kesellengen sharba buyımların emlew ushın olarǵa fassiolalarni óltiretuǵın hám olardı haywan denesinen haydab shıǵaratuǵın dáriler (angelmintlar) beriledi. Sunday preparatlarga uglerod Iv-xlorid, geksaxlorparaksilol, filiksan, geksaxloretan, dertil " O", " B", geksixol, asemidofen, faskoverm, disalan, bitionol hám basqalar kiredi. Adamlar da fassiolyoz menen keselleniwi mutnkin. Bunda adamlar kútilmegende bawır qurtınıń kózge kórinbes lichinkalari (adoleskariylari) bar bolǵan suw saqlaǵısh, kól hám shalshıq suwni ishgende yamasa bar qıylı suw ósimligin yuvmasdan tutınıw etkende olardı ózlerine juqtıradi. Mısalı, Fransiyanıń Lion qalası qasında 500 den artıq kisi fasciolyoz keselligi menen awırǵan. Ilimpazlardıń tekseriwinshe bul adamlar batpaqlıqta ósetuǵın krest-salat otını tutınıw etip, bul kesellikti ózlerine juqtırganlar. Ulıwma, adamlar bul kesellik menen oǵrimasligi ushın, áwele oqmaydigan suwdı qaynatılǵanstan ichmasliklari, suw hám batpaqlıqlarda o'suvchi otni jaqsılap juwıp tutınıw etiwleri kerek. Kesellengen adamlar álbette xloksil preparati menen emleniwleri kerek.
Respublikamızda fasciolaniń 2 túri yaǵnıy ápiwayı bawır qurtı ( Fasciola hepatica) hám náhán bawır qurtı (Fasciola náhánica) ushraydı. Adamlar da fassiolyoz menen keselleniwi múmkin. Bunda adamlar kútilmegende bawır qurtınıń kózge kórinbes lichinkalari ( adoleskariylari) bar bolǵan suw saqlaǵısh, kól hám shalshıq suwini ichganda yamasa hár túrlı suw ósimligin yuvmasdan tutınıw etkende olardı ózlerine juqtıradi. Mısalı, Fransiyanıń Lion qalası qasında 500 den artıq kisi fasciolyoz keselligi menen awırǵan. Ilimpazlardıń tekseriwinshe bul adamlar batpaqlıqta ósetuǵın krest- salat otını tutınıw etip bul kesellikti ózlerine juqtırganlar.
Respublikamızda 1928-1976 jıllar dawamında 40 tan artıq adamlar fasciolyoz menen kesellengenligi belgilengen. Ulıwma, adamlar bul kesellik menen oǵrimasligi ushın, áwele oqmaydigan suwdı qaynatılǵanınan ichmasliklari, suw hám batpaqlıqlarda o'suvchi otni jaqsılap juwıp tutınıw etiwleri kerek. Kesellengen adamlar álbette xloksil preparati menen emleniwleri kerek. Bawır qurtı menen kesellengen haywandıń ıshteyi joǵaladı, ishi ketedi, suti azayadı. Kesel haywandıń qorni, ko'kragi hám tóbeoǵi átirapında isikler payda boladı. Kesellik emlenmasa ólim menen tawsıladı.
Bawır tuqimalarida parazitlik etiwshi jas fastsiolalar odaǵı qan tamırların hám toqimalarini buzadı, usish processinde bolsa bawırda kopleb jaralar payda etedi, element almaslaw ónimleri menen organizmdi uwlı zatlaydı. Kóz shillik perdeleri aǵaradi, qarın bushligiga kóp muǵdarda qan sarısuwı jiynaliwi nátiyjesinde haywanniń qarın bólegi asila baslaydı. Qarın bólegin qol menen joqarıǵa kótergende, suyıqlıq bar ekenligi bilinedi. Haywanniń ishteyi tómenlep, tómen háreket ete baslaydı hám fastsiolyozniń ótkir halda keshiwinen haywanlar birden nabud boladı.
F. náhánica shaqıratuǵın fastsiolyoz talay salmaqli keship, kesellengen haywanlar arasında ólim joqarı dárejeni quraydı. Patologoanatomik ózgerisler. Fastsiolyozniń ótkir aǵımı nátiyjesinde nobud bulgan haywanlarda bawırdıń úlkenlesip ketiwi, kúshli isiw, ol jaǵdayda qan oquvchi tereń jaralar payda bolıwı, jaralarda bolsa jas fastsiolalarniń bar ekenligi, bawır bóziniń irilewi, qarın bosliǵida bir neshe litrgacha qan sarısuwınıń toplanıwı ayqın baqlanadı. Bawır tsirrozga ushraydı. Sozılmalı fastsiolyozdan ólgen haywandıń gewdesi júdegen, shillik perdeleri quwarǵan hám teri astı hám muskul toqımalarında infiltrat payda boladı. Denediń seroz boslıqlarında, júrek qaltasında suyıqlıq toplandı. Limfa gugunlari irilesedi. Ot yullari kesilgende, olarda voyaga etken fastsiolalar bar ekenligi baqlanadı.
Diagnostika. Haywan tirilik waqtında klinikalıq belgileri, epizootologik maǵlıwmatlar (haywan jası, regionlıq ayrıqshalıqlar, jıl mawsimi hám t. b.) hám arnawlı laboratoriya tekseriwleri nátiyjesinde fastsiolyozga kesellikti anıqlaw qóyıladı. Keselliktiń sozılmalı formasın anıqlaw ushın haywanlardıń tuwrı isheginden alınǵan tezak úlgileri izbe-iz juwıw usılı hám Demidov usılları menen tekseriledi. Fastsiola máyeklerin paramfistomatlar máyeklerinen parıq etiw kerek. Fastsiola máyekleri toq sarı reńde boladı, kúlreń kóriniske iye bolǵan paramfistomatlar máyekinen irilew hám azmaz cho'ziq boladı. Ólgen haywanlarda bawır tolıq jarıp kóriledi, shókpe bir neshe ret juwılıp, tınıq halǵa keltiriledi hám Petri tarelkalarına salıp tekseriledi. Jıynalǵan fastsiolalarniń túri, jası hám sanı anıqlanadı. Tabılǵan fastsiolalar hám bawır daǵı patologikalıq ózgerislerge tiykarlanıp kesellikti anıqlaw qóyıladı.
Emlew. Fastsiolyoz menen kesellengen haywanlardı tómendegi antgelmintiklar menen ıshek qurtsızlantiriladi Ol albendazol (10, 0% li emulsiya) iri hám mayda shaqlı haywanlarǵa 1 ml/10 kg muǵdarda ; alben - 1 tabletkadan 50 kg tiri salmaqlıqqa ; albazen (2, 5% li emulsiya) - qaramallarǵa 4 ml/10 kg, qoyga 2 ml/10 kg; albenol- iri hám mayda shaqlı haywanlarǵa 1 ml /10 kg; klozalben (poroshok - 1 kg dıń takribida o'0 mg klozantel hám 50 mg albendazol) 2 g/10 kg; fenbendazol (22, 2% li granula (panakurniń sinonimi) - qoyga 0, 2 g/10 kg, qaramallarǵa 0, 35 g/10 kg. Bul preparatlarniń barlıǵı awız arqalı beriledi. Rolenol (sinonimi prozonteks) qoyga 1 ml/10 kg, qaramallarǵa 1 ml/20 kg teri astına yamasa muskul arasına (bir neshe jayǵa ) jiberiledi. Bul antgelmintikni hám dertil O hám B larni fastsiolyozniń ótkir aǵımına qarsı qollaw usınıs etiledi.
Sozılmalı fastsiolyozda turt xlorli uglerod jaqsı nátiyje beredi. Qoydiń úlken qarnina 1-2 ml den taza halda, qaramallardıń muskul astına daǵlangan paxta mayında 1:1 muǵdarda aralastırıp 10 ml/100 kg ga jiberiledi. Sonıń menen birge rafoksanid, ursovermit, faskoverm, fazineks preparatlarini da olardıń jollaması tiykarında qollaw múmkin.
Bawır qurtı keltirip shıǵaratuǵın keselliklerdi aldın alıw ilajları. Haywanlarǵa fasciolyoz juqtırmasliq ushın áwele jaylaw hám suw dáreklerinde bawır qurtı lichinkalariniń tarqalıwina jol qoymaw, fasciola juǵıwınan saqlaw, tezeklerdi zıyansizlantiriw, irrigatsiya hám melioratsiya tarmaqların tártipke salıw batpaqlıqlardı keptiriw, fasciola lichinkalari menen zálellengen mollyuskalarniń biotoplarini mıs kupotosi (1:5000), dixlosalitsilanilid, ammiak selitrasi eritpesi menen islew, jaylawlardı almastırıw hám basqa ilajlardı kóriw kerek.
Fastsiolyozniń aldın alıw ushın uyqaslasqan veterinariya-sanitariya ilajları ótkeriledi. Bul ilajlar qozǵatiwshi biologiyasi hám kesellik epizootologiyasi tiykarında alıp barıladı. Bul ilajlardıń bas buwınlari ol jaylawdıń gelmintologik jaǵdayın úyreniw, rejeli tekseriwler aparıw, haywanlarni ıshek qurtsızlantiriw hám tezekti zıyansizlentiriw esaplanadı. Fastsiolyoz menen zálellengen haywanlar ushraytuǵın xujaliklarda jaylaw hám suw xavzalari aralıq xojayınlar - mollyuskalar bar - joq ekenligine tekseriledi, mollyuskalar muǵdarın sheklew boyınsha ilajlar ótkeriledi. Haywanlar hár ayda jańa baǵılatuǵın jaylarǵa ótkeriledi. Bunday múmkinshilik ámeldegi bolmaǵanında, jaylaw máwsim ortalarında bir ret almastırıladı (iyul aqırı hám avgust baslarında ).


Juwmaq
Búgingi kúnde gelmintlar menen baylanıslı processler ádewir jaqsı tártipte úyrenilip atır. Sebebi olar keltirip shıǵaratuǵın kesellikler tiri organizmlerge úlken zálel keltirmaqda. Házirde gelmintlerdi tereńrek úyreniw maqsetinde Gelmintologiya ilimiy tekseriw institutları da islengen.
Kesellik prognozı (greksheden prognosis aldınan kóriw, aldınan aytıw ) delingende, kesellik áqibeti hám rawajlanıw múmkinshiligın aldınan kóre biliw túsiniledi. Bunda kesellik keshiwi hám patologikalıq process nizamlıqlarına tiykarlanadı. Prognozdıń eki tipi málim: qıdırıwǵa tiyisli hám normativ.
Qıdırıwǵa tiyisli prognoz waqıya - hádiysediń keleshekte bolıwı múmkin bolǵan jaǵdayın, process rawajlanıwınıń itimallıq jolların anıqlaydı.
Normativ prognoz - aldınan anıqlanǵan norma hám maqsetler tiykarında málim usıllar arqalı qálegen jaǵdayǵa jetiwi.
Fastsiolyoz keselliginiń haywanlar ortasında keń tarqalıwı jawınlar muǵdarı hám sırtqı ortalıq temperaturasına baylanıslı. Bul kórsetkishler fastsiolalarniń aralıq xojayınları - mollyuskalar muǵdarına, olardıń kóbeyiwi hám jaylawlarda tarqalıwina tásir etedi. sebebi jawınlar hám temperatura kórsetkishleri hár jılı birdey bolmaydı. Fastsiolyoz invaziyasiniń tarqalıwı hám rawajlanıwda basqa faktorlardıń da roli jaylawlarda tábiyiy hám suniy suw háwizleriniń bar ekenligi, haywanlardı suwǵarıwda sanitariya normalarına ámel qılıw, waqıtında degelmintizatsiya ótkeriw jáne onıń sapası hám basqalar.
May, iyun, iyul aylarında fastsiolyoz boyınsha jaǵdaydı biliw ushın temperatura hám jawınlar muǵdarı haqqında maǵliwmatlar jıynaladı (xojalıq, rayon yamasa wálayat boyınsha ).