Mazmun : Kirisiw I bap. Bawır qurtına ulıwma xarakteristika

Kurs jumısınıń maqseti.
Bawır qurtınıń dúzilisi, rawajlanıw sikli, onıń as sińiriw sistemasın úyreniw hám házirgi kúnde bawır qurti keltirip shıǵarap atırǵan keselliklerdi analiz qılıw.
Kurs jumısınıń wazıypası.
Kurs jumısınıń maqsetinden kelip shıǵıp tómendegi wazıypalar qóyıladı :
- Bawır qurtınıń dúzilisi, rawajlanıw sikli, onıń as sińiriw sistemasın úyreniw;
- Temaǵa tiyisli ádebiyatlardı úyrenip shıǵıw ;
- Házirgi kúnde bawır qurti keltirip shıǵarap atırǵan keselliklerdi analiz qılıw.
Kurs jumısınıń obekti.
Joqarı hám orta bilim beriwde biologiya sabaqları.
Kurs jumısınıń predmeti.
Bawır qurtınıń dúzilisi, rawajlanıw sikli, onıń as sińiriw sistemasın úyreniw úyreniw hám analiz qılıw.
Kurs jumısınıń dúzilisi.
Bul kurs jumısı kirisiw, 5 jobadan ibarat 2 bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlardan ibarat bolıp 25 betten shólkemlesken.
I bap. Bawır qurtına ulıwma xarakteristika
1. 1. Bawır qurtınıń kelip shıǵıwı hám evalutuatsiyasi
Sórǵishlilar evolyutsiyası simbiotik qatnaslar menen baylanıslı bolsa-da, lenta sıyaqlı jawın qurtılarǵa salıstırǵanda basqasha barǵan. Házirgi sórǵishlilar turmıs sikliniń mollyuskalar menen baylanıslılıǵı názerde tutilatin bolsa, olardıń evolyutsiyası áyyemgi erkin jasawshı kipriklilerdiń mollyuskalar menen simbiotik munasábetlerine barıp taqaladı. Sórǵishlilardiń tuwrı ishekli Kipriklilerge uqsas lichinkasi suw tubindegi taslar astında jasaǵan yamasa mollyuskalar shiǵanaǵidan pana jay retinde paydalanǵan. Jawın qurtı shıǵanaqtan saǵaq bosliǵinda kvartirantlikka, az-azdan ǵárezsiz azıqlanıwdan parazit jasawǵa ótken. Mollyuska ishine ótiwi menen parazit júdá qolay azıqlanıw múmkinshiligine iye; sırtqı ortalıqtıń qolaysız sharayatından jaqsı qorǵawlanǵan boladı. Bul qal parazit dúzilisiniń ápiwayılasiwina, onıń sırtqı ortalıqqa shiqpasdan rawajlanıwına múmkinshilik berdi. Ilgeri xojayın denesinen shıǵıp, sırtqı ortalıqta ulkeyetuǵın parazit, endi odan shiqpasdan kóbeyiwge hám rawajlanıwǵa ótedi; parazit turmısı geterogeniya ózgesheligine iye boladı, yaǵnıy, turmıs sikli eki qıylı jınıslıq násildiń almasiniwidan ibarat bolıp qaladı. Onıń dúzilisi ápiwayılasıp, germafroditlikdan partenogenetik urǵashılıqqa ótedi; erkin jasawshı nasli bolsa germafrodit bolıp qaladı.
Trias dáwirinde suyekli balıqlardıń payda bolıwı menen sórǵishlilardiń turmıs siklinda ekinshi aralıq xojayın da payda bolǵan ; germafrodit erkin jasawshı násil de parazit jasawǵa ótedi. Germafrodit násildiń talay keyin parazit jasawǵa ótiwi onıń dúzilisinde erkin jasaw tegis jawın qurtılarǵa tán belgiler (jınıslıq, ayırıw, as sińiriw sistemaları hám basqalar ) dıń bar ekenligi menen tastıyıqlaw múmkin. Trematodalar klası wákilleri de monogeneyalar sıyaqlı kiprikli jawın qurtlardan kelip shıqqan. Biraq olar barlıq omırtqalılar - balıqlar, amfibiyalar, reptiliyalar, qus hám sút emiziwshiler, sonday-aq adamlardıń hám de omırtqasızlardıń ishki parazitlari esaplanadı. Bul klass haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar XVII ásirdiń ortalarında payda bolǵan. Belgili Italiyalıq alım Redi birinshi ret qaramallar bawırında bawır qurtıni tawıp, onıń dúzilisin úyrenedi. Shved alımı K. Linney trematodalardiń 40 tan artıq túrin úyrenip, birinshi ret trematodalar klasına tiykar salǵan. 1819 -jılı ataqlı gelmintolog alım K. A. Rudolfi 220 dan artıq trematodalar túrin úyrenedi.
Trematodalardi hár tárepleme úyreniwde orıs ilimpazları jetekshi rol oynaydı. Akademikalıq K. I. Skryabin óz shákirtleri menen trematodalar boyınsha 26 úsheklik kapital dóretpeler jazǵan. Házirgi waqıtta trematodalar, yaǵnıy sórǵishlilar klasına 5000 den artıq tur kiredi, usılardan derlik 50% i balıqlarda qalǵanları bolsa basqa omırtqalılarda parazitlik etedi. Adamlarda olardıń 30 ǵa jaqın túri ushraydı. Trematodalar óz xojayınlarınıń as sińiriw shólkemlerinde, bawır hám bawır ot jollarında, qan tamırlarında hám basqa ishki organlarda parazit halda jasaydı. Bul klasqa kiretuǵınlardıń hámmesi endoparazitlar esaplanadı.