Mazmun : Kirisiw I bap. Bawır qurtına ulıwma xarakteristika

1. 2. Dúzilisi hám as sińiriw sisteması
Dúzilisi. Bawır qurtı - sórǵishlilar klasına tiyisli parazit jawın qurtı túri. Denesiniń reńi aǵıw yamasa bawırrang, forması japıraqsiman. Uzınlıǵı 20 -30 mm, eni 8-13 mm; aldınǵı ush bólegi konussiman tarayǵan. Sórǵishlari eki. Aldınǵı awız sórǵishi ortasında awız tesigi boladı.
Awız sórǵishidan arqaraqda ekinshi qosımsha qarın sórǵishi jaylasqan. 1- hám 2-sórǵishlar ortasında jınıslıq tesigi, denesiniń arqa ushında ayırıw organı tesigi bar. Bawır qurtı, tiykarlanıp, tuyaqlı sút emizushiler (qaramal, qoy, eshki, túye, at, shoshqa hám basqa (lar)) hám de adam bawırı ot suyıqlıǵı jollarında parazitlik etedi; ot hám ot jolındaǵı jemirilgen kletkalardıń ıdıraw ónimleri menen azıqlanadı.
Dene qaplaǵishi tegument dep atalatuǵın Kipriksiz epiteliydan ibarat. Epiteliydiń sırtqı qabatı yadrosız sitoplazmatik plastinkadan ibarat. Bul qabat kletkalar júdá kóp mitoxondriylar hám vakuollarga iye, lekin kletkalar ortasında shegara joǵalıp, sinsitiy payda etedi. Epiteliy betindegi hár túrlı pixlar qosımsha jabısıw organı esaplanadı. Sitoplazmatik jipler járdeminde tegument qabatı sitoplazmaniń parenximasina batib turatuǵın yadrolı bólegi menen baylanısqan. Tegument astında bazal membrana jáne onıń astında halqa bóylama muskuller jaylasadı.
As sińiriw sisteması nayi awız tesiginen baslanadı. Awız tesigi muskullı ektodermal alqım, óńesh hám endodermal orta ishekten ibarat. Orta ishek ádetde eki shaxǵa bóleklengen; iri túrlerde bolsa kóp shaqlı boladı.
Ayırıw sisteması protonefridiy tipinda bolıp, ádetde bir jup jiynawshi nayler hám olardan tarqalatuǵın júdá kóp nayshelerden ibarat. Nayler sidik pufagine, kóbik bolsa tısqarına ashıladı.
Nerv sisteması ortogon tipda dúzilgen bolıp, bir jup mıy gangliylaridan hám de olardan aldınǵa hám keyin basıp ketetuǵın úsh jup bóylama nerv stvolidan ibarat. Nerv stvollari kese nerv talshıqlar menen qosılǵan. Bóylama nervlerden ásirese, qarın nerv stvoli jaqsı rawajlanǵan Sezim shólkemleri voyaga jetken haywanlarda rawajlanbaǵan, suwda erkin júzip juretuǵın lichinkalardiń bir yamasa eki jup ápiwayı kózleri - teri receptorları boladı.
Jınıslıq sisteması. Kópshilik sórǵishlilar germafrodit; jınıslıq sisteması xilma qıylı hám quramalı dúzilgen. Er adamlıq jınıslıq organı qarın sórǵishidan arqaraqda jaylasqan bir jup urıwdondan ibarat. Urıwdonlardan birden urıw jolı baslanadı. Qarın sórǵishidan keyinde urıw jolları qosılıp, urıw shıǵarıw nayini payda etedi. Bul nay urıwlantıratuǵın organ ishinen ótedi. Urıwlantıratuǵın organ arnawlı qapshıq - jınıslıq kloakada jaylasqan.
Máyekdani bir; urıwdonlardan keyinde jaylasadı. Máyekdon ootip dep atalatuǵın qapshıqǵa ashıladı. Ootipga urǵashılıq jınıslıq bóziniń jolı ashıladı. Denediń eki janında júdá kóp kóbiksheler formasındaǵı sarıdanlar jaylasqan. Deneniń aldınǵı hám keyingi bóleginen shıǵıs sarıdan jolları bir kese nayge birlesedi hám ootipga kelip qosıladı. Ootipdan uzın qıysıq-bugri jatır baslanadı. Jatır jetilgen máyek kletkalar menen tolgan bolıp, jınıslıq kloakaga ashıladı.
Ootipga urıw qabıllaǵısh hám qısqa laurerov nayi da ashıladı. Bunnan tısqarı ootipni mayda qabırshaq bózi da orab turadı. Jetilgen máyekler ootipga túsip urıwlanadı. Onıń ushın gúylegen organı jatırǵa kiritiledi. Urıwlar jatırdan urıw qabıllaǵıshqa hám odan ootipga ótedi. Laurerov nayi arqalı ootipdagi artıqsha urıw kletkaları shıǵarıp turıladı. Sarıdan kletkalarınıń citoplazmasında rezerv azıq element glikogen toplandı. Sarıdan kletkaları máyek kletkanı qorshap aladı. Sarıdan kletkaları ajratatuǵın arnawlı element bul kletkalar sırtında qattı qabırshaq payda etedi. Jetilgen máyek jatırǵa túsedi; ol orından sırtqı ortalıqqa shıǵıp ketedi.
Bawır qurtı sórǵishli jawın qurtılar klasınıń wákili esaplanadı. Sórǵishlilar klası óz ishine 400 den artıq turni aladı. Bawır qurtı Fasciolidae shańaraǵına kiredi. Bawır qurtı ádetde mayda hám iri shaqlı buyımlarda, geyde basqa haywanlar hám adamlardıń bawırında hám de ot jollarında parazitlik etedi. Dúnyada Fasciolidae shańaraǵına 8 tur kiredi. Respublikamızda sharba buyımlarında fasciolalardıń tiykarlanıp 2 túri, yaǵnıy ápiwayı bawır qurtı (Fasciola hepatica) hám náhán bawır qurtı (Fasciola náhánica) parazitlik etedi.