Mazmun : Kirisiw I bap. Bawır qurtına ulıwma xarakteristika

II bap. Bawır qurtı patologiyasi
2. 1 Parazitlardıń xojayınına kórsetetuǵın tásir dárejeleri
Parazittiń óz xojayınına kórsetip atırǵan tásir dárejesi bir qatar sharayatlarǵa baylanıslı. Bul tásir bir tárepden parazit túrine hám de onıń morfofiziologikalıq qásiyetleri hám kesellik qozǵata alıw qábiletine baylanıslı bolsa, ekinshi tárepden xojayın túri, onıń dúzılıw hám rawajlanǵanlıq dárejesi, parazittiń xojayın denesindegi lokalizasiyasi hám aqır-aqıbetde xojayındıń parazit tásirin qabıl ete alıw qábileti hám de oǵan juwap qaytarıw tezligine baylanıslı. Ulıwma parazit óz xojayınınıń túrli organ, kletka hám toqımalarında o'rnashib, óz iskerligi sebepli xojayınǵa unamsız tásirinlerdi kórseter eken, bul tásirinlerdi tiykarlanıp tórt túrge ajıratıw múmkin;
a) mexanik tásir; b) parazittiń xojayın esabınan azıqlanıwı ; v) uwlı zatlı (júzimsinli) tásir; g) xojayın denesine basqa kesellik qozǵawtıwshılardıń kiriwi ushın jol ashıwı.
Mexanik tásir. Óz-ózinen ekenin aytıw kerek organizmde qandayda -bir jat deneniń bolıwı organizmge mexanik tásir kórsetedi. Bunıń ústine parazit óziniń birigiwshi shólkemleri menen yamasa azıqa qabıllaw waqtında xojayın denesine mexanik tásir kórsetedi, hátte ektoparazittiń dene boylap háreketi de organizmge mexanik tárepten unamsız tásir etedi. Kóplegen parazitlar xojayınınıń toqımaları hám shólkemlerin siqib qoyıwı hám de olardıń kólemi hám funksiyaların keskin ózgertirip jiberiwi múmkin. Mısalı, tiykarǵı xojayın bawırındaǵı bawır qurtı - Fasciola hepatica bawır hám ot jollarında hák toplanıwı nátiyjesinde bawır hám oǵan jandas bolǵan toqıma hám organlardı mexanik túrde siǵib qoyıwı yamasa ot jolların tuyıqılıwına alıp keliwi múmkin. Bunday waqıtta bul organlarda qattı awrıw payda bolıwı yamasa olarda qan aylanıw procesiniń aynıwı baqlanadı. Parazittiń málim bir organǵa mexanik tásiriniń hádden tıs kúshli bolıwın qoyda ushraytuǵın senuroz (multiseps - Multiceps multiceps dıń lichinkasi- Coenurus cerebralis) keselliginde kóriw múmkin. Senur lichinkasi pufagi miyada jaylasıp alıp, ósiwi sebepli oǵan úlken basım menen tásir etip, qattı awrıw payda bolıwı hám aylanba keselligin júzege keliwi qoynı (sonıń menen birge aralıq xojayın bóle alıwı múmkin bolǵan eshki, at, qaramal, túye, cho'chqa, geyde adamdı da ) ólimge shekem júrgizedi.
Parazittiń xojayın esabınan azıqlanıwı. Parazittiń bul forma daǵı tásiri, birinshi náwbette xojayın azıqasiniń málim bir bólegin alıwı bolsa, ekinshiden xojayın qanı esabında azıqlanıwshı parazitlardıń ajratgan birikpeleri qan xujayralarini eritiwi hám de gemoglobin quramın azayıwı da júz boladı. Aqıbette bolsa xojayın organizminde saldamlı unamsız ózgerisler kórinetuǵın boladı. Xojayın azıǵı quramındaǵı ayırım zárúrli elementlardıń parazit tárepinen tutınıw etiliwi kóplegen ishek parazitlari ushın xos bolıp tabıladı, lekin onıń unamsız aqıbetleri hardoim da anıq kórinetuǵın bo'lavermaydi. Ishek parazitlari qanshellilik iri bolsa yamasa mayda ishek parazitlariniń ishektegi individlerinen shólkemlesken jıynaqları qanshellilik kóp bolsa, unamsız aqıbetler sonshalıq anıq júzege shıǵadı. Parazittiń xojayın esabınan azıqlanıwı hám organizmdiń normal iskerligi ushın zárúr bolǵan qımbatlı elementlardıń jetiwmasligi kóbinese onıń jınıslıq bózi iskerliginiń keskin aynıwına sebep boladı. Jınıslıq bóz ushın zárúr bolǵan ónimlerdi uzaq múddet dawamında jetiwmasligi, oxir aqıbette xojayında jınıslıq iskerliginiń pútkilley so'nib qalıwı da múmkin. Geyde bolsa jınıslıq sistemada sonday tereń ózgerisler boladıki, hátte organizmde ekilemshi jınıslıq belgilerde de ózgerisler júz boladı.
Parazittiń xojayınǵa uwlı zatlı (júzimsinli) tásiri. Parazit denesinde ótetuǵın metabolizm processinde payda bolatuǵın hár túrli suyıq ónimler xojayın denesine shiǵarıladı. Bul ónimler qan yamasa limfaga ótip, pútkil organizmge tarqaladı hám de, organizmge unamsız tásir etip, ayırım organlar iskerligin aynıwına sebep boladı. Parazit tárepinen ajratılatuǵın hám xojayın denesine málim dárejede tásir etiwshi elementlar ádetde “júzimsinlar” (záhárler) dep ataw qabıl etilgen. Parazittiń ajratgan uwlı zatlı elementları xojayın organizmine hár qıylı kórinistegi unamsız aqıbetlerdi kórinetuǵın bolıwına sebep boladı hám bunday ózgerisler sebebin anıqlaw hám biliw birinshi náwbette ámeliy tárepten medicina hám veterinariyada áhmiyetke iye esaplanadı. Kóbinese xoo'jayin denesine ótken uwlı zatlı ónimler qan quramında formalı elementler qatnasın ózgertiredi. Bul ózgeris eozinofillar sanın asıwı menen kórinetuǵın boladı. Bul bolsa qızıl qan iligida normal iskerliginiń buzılǵanlıgınan dárek beredi. Mısalı, teniarinxozda qanda eozinofillar muǵdarı 16, 5% ni shólkemlesken bolsa, parazit ishekten túsirilgennen keyin, olardı sanı normaǵa túsedi. Ishektegi askarida, ankilostoma hám birpara basqa parazit nematodalar qandı erituvchi hám suyultiruvchi uwlı zatlı suyıqlıqlar ajratadı. Bunday waqıtta eritrositlar sanı keskin azayıwı da múmkin. Ayırım jaǵdaylarda bul kletkalardıń sanı 2-3 barovar kamaysa, gemoglobin 20 -27% ge shekem túsedi. Adam hám haywan organizmleri fascilyoz, opisrorxoz hám basqa gelmintozlar menen zálellengen bo’lsa, ol jaǵdayda ulıwma intoksikasiya (zaxarlanish) belgileri de kórinetuǵın bo’ladi.
Xojayın denesine basqa kesellik qozǵawtıwshılardıń kiriwi ushın yo’l ashılıwı. Kóplegen ektoparazitlar, sonıń menen birge ayırım ishek parazitlari ózleriniń awız shólkemleri hám birikuvchi úskeneleri járdeminde terinde hár túrlı jaralar payda etedi. Bunday jaylar kóplegen kesellik qozǵawtıwshı mikroorganizmlerdi kiriwi ushın dárwaza rolin atqaradı. Parazit gelmintlarni basqa kesellik qozǵawtıwshılardı adam denesine kiriwi ushın jollar ashıwı da itibarǵa ılayıq. Gelmintlar adam denesinde háreket etip, onı túrli bólim hám shólkemlerin mexanik tárepten jalınlaganda, áne sol orından organizmdiń toqıma hám shólkemlerine basqa kesellik qozǵawtıwshı mikroblar kiredi. Bunday waqıtta málim bir orınnıń keselleniwi yamasa pútkil organizmdi infeksion kesellikke tap bolıwi baqlanadı.