Mazmun : Kirisiw I bap. Birinshi jáhán urısınan keyingi dáwirde Angliya

1. 1. Birinshi jáhán urısınan keyin Angliya
Birinshi jáhán urısınıń Ullı Britaniya ushın aqıbetleri, áwele, onıń bul urısda jeńimpaz shıqqan mámleketlerden biri bolǵanlıǵında. Jeńis sebepli Ullı Britaniya kóp zatlarǵa eristi. Germaniyanıń Ullı Britaniyaǵa qáwipi toqtadı.
Ullı Britaniya áskeriy qudıreti hám xalıq aralıq maydan daǵı tásiri jáne de ósdi hám de ol Milletler Ligasında húkimran poziciyaǵa iye bolǵan mámleketke aylandı. Milletler Ligası ámeldegi etken mandate sisteması eń kóp dárejede Ullı Britaniyaǵa payda keltirdi. Jeńiliske ushıraǵan Germaniya hám Turkiya burınǵı koloniyalarınıń eń kóp bólegi Ullı Britaniyaǵa tiydi. Mısalı, Ullı Britaniya Jaqın Shıǵısda Palestina, Transiordaniya hám Iraqtı basqarıw huqıqın qolǵa kirgizdi. Afrikada Teńgenika, Togo hám Kamerundıń bir bóleginde de Ullı Britaniyanıń sonday huqıqı payda boldı. Ullı Britaniya dominionlari da qurǵaqlay qalmadı. Milletler Ligası, atap aytqanda, Qubla Afrika Birlespeine Germaniyanıń Qublası -Batıs Afrikasın, Avstraliyaǵa Jańa Gvineya daǵı Germaniya koloniyaların, Jańa Zelandiyaǵa bolsa Batıs Samoa atawların basqarıw huqıqın berdi. Sanaat óndirisi keskin dárejede paseydi. Islep shıǵarılǵan tovarlardıń básekige shıdamlılıǵı tómenlewi áqibetinde mámleket sırtqı sawdası kólemi 2 teńdeyden artıq kemeydi.¹
Ullı Britaniya sonnan keyin óziniń “teńiz Malikasi” mártebesin tikley almadı. Germaniya áskeriy-teńiz flotı qúdireti sindirilǵan bolsa -da keleside AQSH áskeriy-teńiz flotınıń qudıreti asıǵıslıq menen ósip bardı. Nátiyjede 1920 jılǵa kelip Ullı Britaniya húkimeti eki mámleket áskeriy-teńiz flotına teń keletuǵın flot saqlaw dástúrınan waz keshiwge májbúr boldı. Bul faktorlar hám Ullı Britaniya koloniyaları daǵı milliy-azatlıq gúresi áqibetinde Britaniya kolonizatorlik sistemasınıń daǵdarısı baslandı.
Ullı Britaniya húkimran dóńgelekleri pútkil sharalar menen ámeldegi jaǵdaydı ózgertiwge háreket etdi. 1918-jıldıń aqırında mámlekette ekonomikalıq ósiw baslandı. Bul 1920-jıldıń ortalarına shekem dawam etdi. Buǵan keń tutınıw tawarlarına xalıq talabınıń ósiwi hám de urıs búlginshiliklerin qayta tiklew mútajligi esabına erisildi.
Bul ósiw sırtqı sawda ósiwinde ayqın kórinetuǵın boldı. Sol dáwir aralıǵinda kirip 38, 1 procent ósdi. Biraq bul ósiw uzaqqa sózilmadi. 1920-jıldıń gúzeginde mámleket ekonomikasınıń barlıq tarmaqların qamtıp alǵan ekonomikalıq krizis baslandı. 1921-jılda sanaat óndirisi úshten birge qısqardı hám ol urıstan aldınǵı dárejeniń 68 payızın quradı. Kómir tabıw 30 procent, sırtqı sawda kólemi bolsa urıstan aldınǵı dárejeden 2 teńdey kemeydi.
1924-1929 - jıllar mámleketlikler ekonomikasında bólekan turaqlılasiwdiń qara tabıwı dáwiri boldı. Biraq Ullı Britaniya ekonomikası ámelde bir orında turdi. Mısalı, 1929 - jılda sanaat óndirisi kólemi 1913- jıl dárejesine zorǵa jetti. Tek sanaattıń jańa túrleri mashinasazliq, ximiya, samolyotsazliq hám avtomobil esabına buǵan erisildi.
1913 -jılda rawajlanǵan mámleketlikler arasında Ullı Britaniyanıń sanaat óndirisindegi úlesi 14, 8 protsentti tashkil etgen bolsa, bul kórsetkish 1926 -1929 - jıllarda 9, 8 procentke túsip qaldı.
Ullı Britaniya ekonomikalıq tárepten barǵan sayın arqada qalıp atırǵanlıǵınıń tiykarǵı sebebi kapitaldı jańalawǵa kem aqsha sarplaǵani, investitsiya kóbirek “teńiz artı mámleketleri”ne qoyılıp atırǵanı hám sanaatda isletilinip atırǵan texnika sapa tárepinen básekige shıdamlı emesligi edi. Angliya húkimran dóńgelekleri bul faktorlar áhmiyetin waqıtında hám tuwrı ańlay almadılar. Texnika tárepten qalaqlıǵı sebepli Ullı Britaniya jáhán bazarında birin-ketin óz poziciyasini bay bere basladı.
Kirip barǵan sayın qısqara bardı. Sırtqı sawda kólemi urıstan aldınǵı dárejeniń 87 payızın quradı tek. Importtıń úlesi barǵan sayın artıp bardı. Bul jaǵday ápiwayı xalıqtıń turmis dárejesine tásir etpey qalmadı. Xalıq turmıs dárejesi talay páseydi hám real mıynet haqı kemeydi.²
Bul dáwirde mámleket ómirin ush partiya -Liberallar, Konservativ hám Leyboristlar partiyaları ortasındaǵı gúres belgiler edi. Birinshi jáhán urısı jıllarında húkimet joqarısında turǵan Liberal partiya joqarıda belgilengen faktorlar tásiri astında barǵan sayın óz poziciyasin joǵatıp bardı. Liberal partiya basshısı, mámleket bas ministri D. Lloyd-Jorj (1863-1945) óz partiyasınıń poziciyasin saqlap qalıw niyetinde 1918- jıl dekabr ayında parlament saylawın ótkerdi. Birinshi jáhán urısında erisilgen jeńiske qosqan úlesi sebepli Liberal partiya áskerler arasında salmaqlı poziciyaǵa iye boldı. Liberallar hám Konservatorlar partiyası saylawda birgelikte qatnastılar.
Olar saylawda mámleketti ekonomikalıq hám siyasiy qayta qurıw uranı menen qatnastılar. Saylawshılarǵa jalpı jumıs ornı, miynetti ádalatlı sıylaw, arzan turaq-jay, tınıshlıq, tereń social reformalardı ótkeriwdi wáde etdiler.
Leyboristlar saylawshılarǵa islep shıǵarıw qurallarına jámáátlik iyelik etiwge múmkinshilik jaratıwshı jańa jámiyet qurıwdı, jumısshılar húkimetin dúziwdi, milliy transport, energiya dárekleri hám banklardi iyelerden satıp alıw jolı menen milliylestiriwdi wáde etdiler.
Saylawda Liberal-Konservatorlar birlespesi uttı. Olar parlament daǵi 707 orından 477 sina iye boldı odan 136 tasi Liberal partiyasına tiyisli edi. Leyboristlar 62 orınǵa iye bolǵan bolsalarda, 1910 - jıldaǵı saylawǵa salıstırǵanda 5 teńdey kóp (2, 5 mln.) dawıs aldılar. Nátiyjede bul partiya brogan tárepke Liberal partiyanı siyasiy gúres maydanından siǵib shıǵara baradı.
Jumısshılar 40 saatlıq jumıs háptesi engiziliwin, mıynet haqı kemeytirilmesligini talap etdiler. Ásirese, taw kenshi jumısshılar háreketi tolqını kúshli boldı. Olar mıynet haqın 30 procentke asırıwdı, 6 saatlıq jumıs kúni belgileniwin talap ete basladılar.³
Leyboristlar hám Liberallar partiyası (158 orın ) birgelikte S. Bolduin húkimetine isenimsizlik bildirdi. Nátiyjede húkimet jumıstan bosawǵa ruxsat beriwge májbúr boldı.
Endi Ullı Britaniya tariyxında birinshi ret Leyboristlar partiyasına húkimet dúziw tapsırildi. 1924- jıl yanvarında bul partiya basshısı R. Makdonald (1966 -1937) basshılıǵında jańa húkimet dúzildi.⁴
R. Makdonald húkimeti uzaq jasamadı. Buǵan bul húkimettiń iri kapital qısıwı astında saylawshılarǵa bergen wádesin kómir sanaatın milliylestiriw, jumıssızlıqtı saplastırıw, jumısshılar ushın turaq-jay qurıw hám t.b. atqara almaǵanlıǵı sebep boldı.
1924-jıl 8-oktyabrda Konservatorlar partiyası deputatları parlamentte kópshilikke iye bolmaǵan leyboristlar húkimetine isenimsizlik bildiriwge eristiler. R. Makdonald jumıstan bosawǵa ruxsat beriwge májbúr boldı. 29-oktyabrda bolıp ótken jańa parlament saylawında Konservatorlar partiyası uttı (415 orın ). Noyabr ayında S. Bolduin taǵı bas ministr lawazımın iyeledi.