Mazmun : Kirisiw I bap. Birinshi jáhán urısınan keyingi dáwirde Angliya

2. 2 Jáhán ekonomikalıq daǵdarısı jıllarındaǵı jaǵday.
Krizis Angliya ekonomikasın jáne de keyin basıp jıljıtıp jiberdi. 1930 - jıldaǵı sanaat ónimi 1929 - jıldaǵı kórsetkishtiń 92, 4% ga, 1931- jılda 83, 8% ga, 1932- jılda bolsa 82% ga túsip qaldı.
Kómir, mashinasazliq, kemesazliq hám basqa birpara sanaat tarmaqlarınıń ónimi 40% ga azayıp, 1897- jıldaǵı dárejege túsip qaldı. Angliyanıń jáhán sawdasındaǵı roli de páseydi. Sırtqı sawdanıń kólemi eki úles kemeydi. Angliyanı dástúriy bazarlardan qısıp shıǵarıw procesi háwij aldı. Krizis nátiyjesinde júdá kóp mámleketler sawdanıń toqtap qalıwına ushırasıp, Angliya ónimlerin biykarlaw etdiler. Bir waqtıniń ózinde shet el raxipler Angliyanı hátte onıń ishki bazarınan da qısıp shıǵarıwǵa urındılar. Evropa hám AQShda júz bergen finanslıq krizis, Oraylıq Evropadaǵı banklerdiń sawdanıń toqtap qalıwına dús keliwi Angliya aqshasınıń qadrsizlaniwina alıp keldi jáne onıń altın menen támiyinleniwine toqtattı.
Angliya ekonomikasınıń eń hálsiz jayı jumıssızlıq boldı. 1929 -1933- jıllardaǵı krizis jumıssızlıqtıń Angliya tariyxında bolmaǵan dárejede ósiwine alıp keldi. Rásmiy maǵlıwmatlarǵa kóre, 1930 - jılda barlıq jumısshılardıń 17% i ıssız edi, 1931- jılda jumıssızlıq dárejesi 23% ga, 1932- jılda bolsa 25% ga ósdi. 1932- jılda hár tórtinshi jumısshı ıssız edi. Ekonomikalıq daǵdarıstıń baslanıwı leyboristlar partiyasınıń taǵı húkimet joqarısına keliw waqtına tuwrı keldi. 1929 - jıl mayidagi parlament saylawlarında konservatorlar húkimetiniń ishki hám sırtqı siyasatınan narazı bolǵan jumısshılar leyboristlarga kóp dawıs berdiler. 1929 - jıl iyunında R. Makdonald (1866 -1937-y) basshılıǵındaǵı leyboristlardiń ekinshi húkimeti dúzildi.
R. Makdonald realist siyasatshı bolıp, Angliyanıń burınǵı ullılıǵın qaytarıwdı qıyalıy oylar dep esaplardı. Biraq ol Angliyanı bastırıp kiyatırǵan apattan qutqarıwǵa hám mámlekettiń jáhán daǵı poziciyayini bárinen burın tabıslı diplomatik kombinatsiyalar uyushtirish hám de Milletler Ligasınan paydalanıw jolı menen saqlap qalıwǵa urındı.¹³
Biraq R. Makdonald basshılıǵındaǵı ekinshi leyboristlar húkimeti qıyın jaǵdayda qaldı. Bir tárepden, jumıs beriw hám jasaw sharayatların jaqsılawdı talap etken mámleket xalqına berilgen wádelerdi orınlaw, ekinshi tárepden bolsa, mámleket ijroiya hákimiyat wazıypaların orınlaw hám mámleketti basıp kiyatırǵan ekonomikalıq krizistan saqlap qalıw kerek edi. Leyboristlar óz minnetlemelerin bólekan atqardılar. Kómir kánlerinde 7 saatlıq jumıs kúni engizildi. 1930 - jılda jumıssızlıq boyınsha qamsızlandırıw tuwrısındaǵı jańa nızam qabıllandı, jumıssızlıq boyınsha pensiyalar alıw múddeti 3 aydan 12 ayǵasha uzaytırıldı. Jumıssızlıqqa qarsı gúres boyınsha arnawlı ministrlik hám de jumıssızlar ushın jumıs qıdırıw boyınsha arnawlı komitet tashkil etildi. Bul sharalar jumıssızlardıń jaǵdayın málim dárejede jaqsılawǵa xızmet etdi.
Biraq, ulıwma alǵanda, ekinshi leyboristlar húkimeti krizis salmaǵınıń úlken bólegin mámleket miynetkeshleri jelkesine júklewge urındı. 1930 - jıl báhárinde Angliyanı taǵı klasıy gúres tófoni larzaga saldı. Pútkil mámleket jumıssızlardıń háreketinde qatnastı. 1930 - jıl marttan aprelgacha jumıssızlar hám ochlarniń ǵalabalıq júriwi bolıp ótti hám ol Londonga Gayd-parkdagi úlken kórsetiw menen juwmaqlandi. Angliyada jaǵday kúnden-kunga keskinlesip barar edi. Óndiriste ǵalabalıq ıs taslawlar baslandı, isbilermenler buǵan juwapan ǵalabalıq bosatıwlar menen juwap berdiler. Tek toqımashılıq sanaatında 250 mıń jumısshı, temirjollar, junni qayta islew sanaatınıń júz mińlaǵan jumısshıları isten bosatildi.
Leyboristlar húkimeti finanslıq krizistan qutılıw ushın 1931- jıldan social mútájliklerge tiyisli ǵárejetlerdi jáne de kemeytiw hám qıysıq salıqlardı asırıwdı qaratdı. Bul bolsa leyboristlar partiyasınıń ózinde de narazılıq tuwdırdı, nátiyjede partiya daǵdarısı, kelispewshilik hám ajırasıw júz berdi. Leyboristlardiń ekinshi húkimeti 1931- jıl avgustında jumıstan bosawǵa ruxsat berdi. Angliya húkimran dóńgelekleri iri siyasiy focuslardı ámelge asırıwǵa ahd etdiler. 1931- jıl avgustında R. Makdonald húkimeti iste'foga shıqtı, biraq ertesi kúniyoq patsha Georg Ol (1865-1936, 1910 -1936 jıllarda húkimranlıq etken) oǵan sheriklik tiykarında konservatorlar qatnasıwında jańa húkimet shólkemlestiriw wazıypasın tapsırdı. Húkimet degi kópshilik orın konservatorlarga tiyisli edi, biraq Bas ministr stulında Makdonald qaldırildi. Bul jańa siyasiy xiyla-focus bolıp, ol jaǵdayda leyboristlar basshılıq, konservatorlar bolsa húkimranlıq qılatuǵın ediler. Jańa húkimet miynetkeshlerdiń social jeńilliklerine qarsı jabılasına hújim basladı. Jumıssızlıq boyınsha pensiya 10% ga pasaytirildi. Oń leyboristlar, konservatorlar hám liberallar menen birlesip, Makdonald basshılıǵındaǵı Reaksion “milliy húkimet” 1935 -jıl jazına shekem húkimet joqarısında turdi.
Milliy koalitsiya húkimeti Britaniya ekonomikasın ayaqqa turg'izish boyınsha qızǵın jumısqa kirdiler. 1931-1932- jıllarda parlament Angliyaǵa alıp kiriluvchi barlıq túrdegi ónimlerge bahasınıń keminde 10% muǵdarında bajıxana salıǵı belgiledi. Angliya tariyxda birinshi ret erkin sawda principlerıge qarsı barıp, milliy ekonomikanı qorǵaw (proteksionizm) jolin tutdi.
Angliya “Milliy húkimeti” sırtqı siyasatında AQSH hám Fransiya húkimetleri menen birgelikte Yaponiyanıń Manchjuriyani basıp alıwına, Germaniyada hákimiyattıń gitlerchilar qolına ótiwine, urıs oshaqları hám túyinleriniń payda bolıwına, urıs órtınıń kúsheyip barıwına jol qoydı hám fashist agressorlarni xoshametlantirdi. 1933 -jılda Angliya, Fransiya, Germaniya hám Italiya ortasında “Tórtler ahidnaması” dúzildi hám fashist agressorlar menen til biriktirildi.¹⁴
Ingliz kolonizatorları óz koloniyaların, ásirese, Indiyanı barǵan sayın kóbirek talashga zor itibar berip keldiler. Olar Indiyaǵa shiǵarılatuǵın ingliz sanaat tovarlarınıń bahasın pasaytirmaslikka, Indiya awıl xojalıq ónimlerin arzan bahoda alıp turıwǵa umtıldılar 1929 -1923- jıllarda ingliz sanaat tovarlarınıń bahası tek 20 -25% tomenlegen bolsa, Indiya azıq-túlik ónimleriniń 2-3 teńdey tómenlep ketti. Krizis jıllarında Angliya kapitalınıń Indiyaǵa shıǵarılıwı 3 ret kóbeydi, salmaqli shártler menen zayomlar berildi. Hind xalqı hádden tıs talanib, Angliyaǵa kóplegen altınlar keltirildi. Usınıń menen birge Angliya Indiya milliy kúshleriniń jipslashuviga jol qoymaw maqsetinde hám de qanlı terror hám jaza -táqip siyasatın kúshaytirdi. Oǵan kóre Germaniyaǵa Angliya áskeriy-teńiz flotınıń 1|3 ke teń áskeriy-teńiz flotı dúziwge ruxsat etildi. Bunday flottı tuzib Germaniya pútkil Boltiq teńizinde xojayınǵa sheńberrdi. Angliya -Germaniya pitimi versal pitimin buzardi, biraq buzıwǵa qaratılǵan bul sapar Angliya bolıp, ol Germaniyanıń bunday buzıwǵa qaratılǵanliklariga qarsı narazılıq bildiriwge ruwxıy huqıqtı joǵatardi. Fashistlar tárepinen Reyn aymaǵınıń basıp alınıwın Angliya tınısh turıp kuzatdi. Bul Germaniyaǵa etilgen hújimdi dawam ettiriw haqqında etilgen usınıstan basqa zat emesdi. Angliya Ispaniya Respublikası táǵdirinde de unamsız rol oynadı. 1936 - jıl avgustında Londonda Angliya húkimetiniń ǵayratı menen Evropa mámleketleri Ispaniyaǵa qural -quraldı kirip hám tranzit qılıwdı qadaǵalatugın Ispaniya jumıslarına qospaslik tuwrısındaǵı pitimdi imzoladilar. Bul taqiqniń orınlanıwın baqlaw hám baqlaw ushın ingliz lord Plimut baslıqlıǵında Qospaslik komiteti dúzildi. Bul komitet fashist mámleketlerine Ispaniya Respublikasın joq etiwge kómeklesdi. Ol Ispaniyada respublika ushın gúresip atırǵan respublikashı hám demokratlar ushın qural -qural hám hátte azıq-túlik keltirilishiniń jolin tósdi hám fashist kóterilischilarini támiyinlew ushın barlıq jollardı ashıp berdi. Politsiya hám áskerler menen dúgilisisler bolıp, olarda júzlegen kórsetiwshiler óltirildi. Mámlekette kásiplik awqamları háreketi aktivleriniń jumısı boyınsha process ótkerildi. Olarǵa júdá salmaqli jazalar belgilendi ayırımları ómirlik katorga jumıslarına, basqalar bolsa 12 jıl tutqınǵa alıw jazasına húkim etildi. Sonday etip Angliya húkimeti óz koloniyaların ketiw niyeti joq ekenligin bildirdi.
Angliya húkimran dóńgelekleri dominionlardagi xalıqqa salıstırǵanda bir qansha qaptal beriwlerge májbúr boldı. 1931- jılda Angliya parlamenti onıń qandayda bir-bir nızamı dominionlarga olardıń rásmiy razılıǵısız nátiyjeni ámelde qollanıw etilmesligini názerde tutatuǵın hújjetti qabılladı. Dominionlar qabıl etken qararlar endi. Angliya parlamenti tárepinen tastıyıqlanmasdi. Angliya parlamentiniń bul hújjeti vestministr qaǵıydası atınıń aldı. Ol Angliya parlamentiniń koloniya hám dominionlarda qabıl etilgen nızamlardı bıykarlaw huqıqına toqtatıw berdi. vestministr qaǵıydası dominionlarniń ǵárezsizligin jılawlaytuǵın sońǵı huqıqıy sheklewlerdi joq etdi (Kanada, Jańa Zelandiya, Avstraliya ). Usınıń menen birge, Britaniya húkimeti koloniya hám dominionlarniń Angliyaǵa qaramligini bekkemlewge urındı. Olar Angliyanıń sanaat ustaxonasi bolıp qalıwları kerek edi.