Mazmun : Kirisiw I bap. Birinshi jáhán urısınan keyingi dáwirde Angliya

2. 3 Ekinshi jáhán urısı qarsańında Angliya
Ekonomikalıq hám siyasiy tarawlarda kórilgen ilajlar hám de sanaattıń rawajlantiriliwi nátiyjesinde 1934- jıldan baslap ulıwma Angliya sanaat óndirisi bir qansha ósdi hám 1929 - jıldaǵı dárejege jetip odan bir az asdı. Bul bolsa aviatsiya ximiya hám basqa bir qatar sanaat tarmaqlarınıń rawajlanıwı esabına boldı. Sırtqı sawda aylanbası kóbeydi. Lekin mámleket ilgeri waqıtlardaǵı sıyaqlı, jańa ekonomikalıq rawajlanıw dáwirine kiralmadi. Urıs qáwipine qarsı, tınıshlıq ushın bolǵan umumdemokratik háreket sezilerli dárejede rawajlana bardı. 1935-jılda “tınıshlıq plebissiti” ótkerildi. Dawıs beriwde 11, 5 million kisi qatnasdı. Plebissit qatnasıwshılarınıń absolyut kóbisi kollektiv qawipsizlik ushın, quralsızlaniw hám agressiv mámleketliklerge qarsı tásirli sanksiya qollanıw ushın dawıs berdi. Húkimran dóńgelekler plebissit nátiyjelerin esapqa alıp, húkimet quramın qaytaldan dúzdiler. “Milliy húkimet”niń bas ministri Makdonald 1935- jıl iyunında jumıstan bosawǵa ruxsat berdi hám konservatorlar lideri Bolduin bas ministr etip tayınlandi. 1935- jıl noyabrinde náwbettegi parlament saylawında Bolduin basshı konservatorlar xalıq xojalıǵın qayta tiklew hám rawajlandırıw, kollektiv qawipsizlik siyasatın júrgiziw sıyaqlı wádeler beriw jolı menen jeńis etdiler. Konservatorlar keń jámiyetshilik aldında óz pozitsiyalarini bekkemlew ushın 1937- jılǵa shekem milliy leyboristlar hám milliy liberallar menen bir blokda boldı hám Bolduin basshılıǵında ekinshi konservativ “Milliy húkimet” dúzdiler. 1937-1940 - jıllarda Nevil Chemberlen bul konservativ húkimet joqarısında turdilar.
Bolduin hám Chemberlen basshı konservativ xukumatlari sırtqı siyasatda leyboristlar partiyasınıń qollap-quwatlawı menen Angliya -Germaniya, Angliya -Yaponiya qarama-qarsılıqların SSSR esabına jónge salıw etiwge umtıldı. Boltiq teńizinde Germaniyanıń pozitsiyasini kúsheytiw maqsetinde 1935- jıl 18 iyunda Angliya Germaniya menen teńiz pitimin dúzdi.¹⁵
Angliya AQSH hám Fransiya menen birgelikte “qospaslik” siyasatı nıqabı astında jumıs kórip, fashist mámleketlerdiń agressiyasın xoshametlantirdi, 1935-1936 - jıllarda Italiyanıń Xabashistonga qarsı, 1936 -1939 -jıllarda Germaniya hám Italiyanıń Ispaniyaǵa qarsı intervensiya etiwlerine hám 1937- jılda Yaponiyanıń Uzaq Shıǵısda Kitayǵa qarsı urıs ashıwı ushın keń múmkinshilik berdi. Angliya, AQSH hám Fransiya batısda ámeldegi jaǵdaydı saqlap qalıw. Fashizm agressiyasın Shıǵısqa -SSSRga qarsı qaratıw ushın zor berip urındılar. 1937- jıl noyabrinde Angliya húkimeti lord Ralifaksni Germaniyaǵa jiberip, SSSRga qarsı Angliya, Germaniya Italiya hám Fransiyadan ibarat birlespe dúziwdi Gitlerga usınıs etdi. Usınıń menen birge Gitlerga Germaniyanıń Dansigni, Avstriya hám Chexoslovakiyani basıp alıwǵa Angliyanıń razı ekenligin bildirdi. Angliyanıń razılıǵı menen Germaniya 1938- jıl 12 -martında Avstriyanı basıp aldı.¹⁶
N. Chemberlen fashist agressor mámleketleri menen júdá jaqınlasıw nátiyjesinde konservatorlar partiyasında hám húkimette oppozitsiya payda boldı. Oppozitsiya sırtqı siyasatda fashist agressorlariga qarsı, mámlekettiń qorǵaw qábiletin asırıw, mútajlik ilajları kóriwdi talap etdi. Oppozitsiya sırtqı siyasat máseleleri munasábetleri menen payda bolǵan edi. SSSRga qarsı gúres máselesinde bolsa olardıń hámmesi bir maslakda edi. Oppozitsiya munasábeti menen húkimet quramında ózgerisler bolıp turdi. 1937- jıl mayida bas ministr Bolduin ornına Chemberlenniń keliwi, 1938- jıl fevralında sırtqı jumıslar ministri Iden ornına Ralifaksdıń keliwi hám taǵı basqa.
Úsh jıl dawamında N. Chemberlen Gitlerdi kóp sanlı qaptal beriwler jolı menen “tınıshlantiriw” siyasatınıń baslamashıları hám atqarıwshısı boldı. N. Chemberlenniń siyasiy maqseti tórt mámleket-Angliya, Germaniya, Italiya hám Fransiya ortasında pitim dúziwden ibarat edi. Onıń pikrine qaraǵanda, bunday pitim Evropanıń qalǵan bólegine hukmini ótkeriwshi birlespeniń dúzilisine alıp keler edi. Usınıń sebepinen N. Chemberlen húkimetiniń sırtqı siyasatı Germaniya menen mawasa jolların izlewden ibarat boldı. N. Chemberlen sharmandali Myunxen shártlesiwiniń bas avtorlarınan biri edi. Gitler óziniń Chexoslovakiyani tolıq joq etiw jobaların jasirmas jáne bul menen Sudet wálayatı tek baslanıwı ekenin uqtirar edi. N. Chemberlen buǵan qarsılıq bildirmedi hám Chexoslovakiya húkimetinen Gitlerniń Sudet wálayatın beriw tuwrısındaǵı talabın qandırıwdı talap etdi. Angliya húkimeti, Chexoslovakiya húkimeti menen nemis fashistlari ortasında dáldalshılıq qılıw ushın arnawlı missiyani Rensimenni Pragaga jiberdi. Chemberlenniń ózi bolsa eki ret 1938- jıl 15 hám 22- sentyabrde) Germaniyada Gitler janında boldı.
1938- jıl 29 -30 - sentyabrde Germaniyanıń Myunxen qalasında AQShdiń qollap-quwatlawı menen tórt mámleket-Germaniya, Angliya, Italiya hám Fransiya húkimetleri basshılarınıń keńesi bolıp, shármendeli pitim dúzildi. Myunxen pitimi Chexoslovakiya xalqiga salıstırǵanda shekten tıs satqınlıq hám úlken jınayat edi.
Kóp ótpey Angliya húkimeti Germaniya Shıǵısda Sovet Birlespesine qarsı emes, Batısda Angliya hám Fransiyaǵa qarsı urıs baslawı múmkinligi tuwrısındaǵı maǵlıwmattı qolǵa kirgizdi. Bul maǵlıwmat 1937- jıldayoq Gitlerniń Batısda urıs baslaw, aldın versal pitimi avtorları hám iri koloniyalar iyelerin bir yoqli etip, keyin Shıǵısqa júz burıw niyetinde ekeninen dárek bererdi. Sol sebepli Angliya armiyasın qurallandırıwǵa ǵárejetler 1938- jıldaǵına salıstırǵanda eki ese asırıldı. 1939 - jıl iyunında ǵárejetler muǵdarı taǵı asırıldı. 1939 - jıl 15- aprelde Angliya tariyxında birinshi ret tınısh dáwirde ulıwma áskeriy minnetleme engizildi. 1938- jıl aqırına kelip Angliya avıaciyası san tárepinen ósdi hám sapa tárepinen Germaniya avıaciyasınan ústin jańa samolyotlar menen támiyinlendi.
1939 - jıl martında N. Chemberlen Polshaǵa áskeriy kepillikler beriliwin xabarladı. Tap sonday kepillikti Polshaǵa Fransiya da berdi. Bul Germaniya Polshaǵa hújim etken táǵdirde Angliya hám Fransiya oǵan barlıq, sonday-aq, áskeriy qurallar menen de járdem kórsetiwin anglatardi. Sonday kepillikler Gretsiya hám Ruminiyaǵa da berildi. Biraq, bul “kepillik”larga júdá kem adam isenetuǵın edi. N. Chemberlen elege shekem Germaniya menen dúnyanı bolıp alıw hám Sovet Birlespeine qarsı atanaq júriwiuyushtirish tuwrısında jaqsılıqsha kelisiw múmkinligine isenetuǵın edi.
1939 - jıl martında Gitler Germaniyası Chexoslovakiyaniń hámme bólegin basıp alǵannan keyin Chemberlen húkimeti sırtqı siyasat hám áskeriy tarawlarda birpara ilajlardı kóriwge bir qansha mámleketlerdiń birlespeshisi bolıwǵa tayın ekenligin bildiriwge, áskeriy ǵárejetlerdi asırıwǵa, májburiy áskeriy tálimdi engiziwge májbúr boldı.
1939 - jıl báhárinde Sovet húkimeti kollektiv qawipsizlik sisteması dúziwdi hám de bul haqqında ózara kelisiwler baslawdı Angliya hám Fransiya húkimetlerine usınıs etdi. Usı húkimetler bul usınıstıń xalıq aralıq tásir kúshin hám fashizmga qaptal beriw siyasatınan miynetkeshler ommasiniń narazılıǵı kúsheyip baratırǵanlıǵın esapqa alıwǵa májbúr boldı. Aldın mart -iyulda diplomatik jol menen siyasiy ózara kelisiwler keyininen avgustda Moskvada áskeriy ózara kelisiwler bolıp ótti. Áyne bir waqıtta Angliya hám Fransiyanıń ıǵwası nátiyjesinde Polshanıń sol waqıttaǵı reaksion húkimeti SSSR menen hesh qanday pitim tuzmasligini hám fashist agressiyasına qarsı gúresde sovet áskerleriniń basqa mámleketlerge járdem etiwi ushın Polsha aymaqlarınan ótkermesligin bildirdi. Ózara kelisiwler nátiyjesiz tawsildi. Sonnan keyin 1939 -jıl avgustında Germaniyanıń usınısına muwapıq Sovet Birlespesi Germaniya menen hújim qılıwmaslik tuwrısında shártnama dúzdi.
Keskinlesip baratırǵan xalıq aralıq jaǵday Angliya, Fransiya hám AQSH húkimran dóńgelekleri úmit etkeni sıyaqlı rawajlanmadi. 1939 - jıl 1- sentyabrde Fashistlar Germaniyası Polshaǵa hújim etdi. Sonnan keyin Angliya hám Fransiya húkimetleri xalıq kópshiligi aldında úzil-kesil sharmanda bolmaw ushın hám Germaniya dúnyanı qaytaldan tásir dóńgeleklerine bolıw tuwrısında Angliya menen keliwmay, Evropa hám jáhánda óz húkimranlıǵın ornatıw jolına pútkilley ótip ketkenligi ushın 1939 - jıl 3- sentyabrde Angliya hám Fransiya, Germaniyaǵa urıs járiyaladılar.
Juwmaq
Ekonomikalıq hám siyasiy tarawlarda kórilgen ilajlar hám de sanaattıń rawajlantiriliwi nátiyjesinde 1934- jıldan baslap ulıwma Angliya sanaat óndirisi bir qansha ósdi hám 1929 - jıldaǵı dárejege jetip odan bir az asdı. Bul bolsa aviatsiya ximiya hám basqa bir qatar sanaat tarmaqlarınıń rawajlanıwı esabına boldı. Sırtqı sawda aylanbası kóbeydi. Lekin mámleket ilgeri waqıtlardaǵı sıyaqlı, jańa ekonomikalıq rawajlanıw dáwirine kiralmadi. Urıs qáwipine qarsı, tınıshlıq ushın bolǵan umumdemokratik háreket sezilerli dárejede rawajlana bardı. 1935-jılda “tınıshlıq plebissiti” ótkerildi. Dawıs beriwde 11, 5 million kisi qatnasdı. Plebissit qatnasıwshılarınıń absolyut kóbisi kollektiv qawipsizlik ushın, quralsızlaniw hám agressiv mámleketliklerge qarsı tásirli sanksiya qollanıw ushın dawıs berdi. Húkimran dóńgelekler plebissit nátiyjelerin esapqa alıp, húkimet quramın qaytaldan dúzdiler. “Milliy húkimet”niń bas ministri Makdonald 1935- jıl iyunında jumıstan bosawǵa ruxsat berdi hám konservatorlar lideri Bolduin bas ministr etip tayınlandi. 1935- jıl noyabrinde náwbettegi parlament saylawında Bolduin basshı konservatorlar xalıq xojalıǵın qayta tiklew hám rawajlandırıw, kollektiv qawipsizlik siyasatın júrgiziw sıyaqlı wádeler beriw jolı menen jeńis etdiler. Konservatorlar keń jámiyetshilik aldında óz pozitsiyalarini bekkemlew ushın 1937- jılǵa shekem milliy leyboristlar hám milliy liberallar menen bir blokda boldı hám Bolduin basshılıǵında ekinshi konservativ “Milliy húkimet” dúzdiler. 1937-1940 - jıllarda Nevil Chemberlen bul konservativ húkimet joqarısında turdilar.
Bolduin hám Chemberlen basshı konservativ xukumatlari sırtqı siyasatda leyboristlar partiyasınıń qollap-quwatlawı menen Angliya -Germaniya, Angliya -Yaponiya qarama-qarsılıqların SSSR esabına jónge salıw etiwge umtıldı. Boltiq teńizinde Germaniyanıń pozitsiyasini kúsheytiw maqsetinde 1935- jıl 18 iyunda Angliya Germaniya menen teńiz pitimin dúzdi.
Angliya AQSH hám Fransiya menen birgelikte “qospaslik” siyasatı nıqabı astında jumıs kórip, fashist mámleketlerdiń agressiyasın xoshametlantirdi, 1935-1936 - jıllarda Italiyanıń Xabashistonga qarsı, 1936 -1939 -jıllarda Germaniya hám Italiyanıń Ispaniyaǵa qarsı intervensiya etiwlerine hám 1937- jılda Yaponiyanıń Uzaq Shıǵısda Kitayǵa qarsı urıs ashıwı ushın keń múmkinshilik berdi. Angliya, AQSH hám Fransiya batısda ámeldegi jaǵdaydı saqlap qalıw. Fashizm agressiyasın Shıǵısqa -SSSRga qarsı qaratıw ushın zor berip urındılar. 1937- jıl noyabrinde Angliya húkimeti lord Ralifaksni Germaniyaǵa jiberip, SSSRga qarsı Angliya, Germaniya Italiya hám Fransiyadan ibarat birlespe dúziwdi Gitlerga usınıs etdi. Usınıń menen birge Gitlerga Germaniyanıń Dansigni, Avstriya hám Chexoslovakiyani basıp alıwǵa Angliyanıń razı ekenligin bildirdi. Angliyanıń razılıǵı menen Germaniya 1938- jıl 12 -martında Avstriyanı basıp aldı.
N. Chemberlen fashist agressor mámleketleri menen júdá jaqınlasıw nátiyjesinde konservatorlar partiyasında hám húkimette oppozitsiya payda boldı. Oppozitsiya sırtqı siyasatda fashist agressorlariga qarsı, mámlekettiń qorǵaw qábiletin asırıw, mútajlik ilajları kóriwdi talap etdi. Oppozitsiya sırtqı siyasat máseleleri munasábetleri menen payda bolǵan edi. SSSRga qarsı gúres máselesinde bolsa olardıń hámmesi bir maslakda edi. Oppozitsiya munasábeti menen húkimet quramında ózgerisler bolıp turdi. 1937- jıl mayida bas ministr Bolduin ornına Chemberlenniń keliwi, 1938- jıl fevralında sırtqı jumıslar ministri Iden ornına Ralifaksdıń keliwi hám taǵı basqa.
Juwmaq etip aytqanda Angliya ekinshi jáhán urısı qarsańında ekonomikalıq, siyasiy, social mashqalalar iyriminde edi. Húkimetten xalıq da razı emes edi. Ekinshi jáhán urısın aldın alıwı múmkin bolǵan mámleketlerden edi. Lekin bunday etpedi onıń ornına óz máplerini ústin qoydı.