Mazmun : Kirisiw I bap. Birinshi jáhán urısınan keyingi dáwirde Angliya

II Bap. Ekinshi jáhán urısı qarsańında Angliya
2. 1. Kapitalizmiń bólek stabillasiw jıllarında Angliya
1924- jıldan baslap kóplegen kapitalıstik mámleketlerde, sonday-aq Angliya xalıq xojalıǵında da bólekan stabillasiw dáwiri baslandı. Lekin Angliya daǵı stabillasiw júdá bos hám qısqa stabillasiw edi. Onıń ekonomikası tiykarlanıp turaqlılıq jaǵdayı menen xarakterlandi. AQSH hám hátte Fransiyadan da talay orqada qalıp ketken edi. Turaqlılıq jaǵdayı kóbirek metallurgiya, kómir, toqımashılıq hám kemasazliq sanaatlarında júz berdi. Hátte 1929 - jılǵa kelip da Angliyanıń sanaat ónimi 1913-jıldaǵı dárejediń 99, 1% ini quradı. Jumıssızlar 1 mln. kisiden artıq edi, sırtqı sawdada da Angliya úlesi azaya bardı, jáhán bazarı ushın gúresde AQSH hám Yaponiyadan tısqarı, tiklenip kiyatırǵan Germaniya da Angliyaǵa básekishi bolıp qalıp atır edi. Angliya húkimran dóńgelekleri xojalıqtaǵı turaqlılıq jaǵdayınan shıǵıw hám ekonomikada turaqlı stabillasiwga erisiwge barlıq sharalar menen urındılar. Bolduin Ullı Britaniya sanaatın sozılmalı qástelik-jumıssızlıq hám kárxanalardıń tolıq quwat menen islemewinen tek etmoqchi boldı. Sol maqsette erkin kommerciyanı biykar etdi hám milliy ekonomikanı qorǵaw maqsetinde bir qatar boj salıqları ámeldegi etdi. Biraq bul sharalar payda bermadi hám ingliz ekonomikası daǵı turaqlılıq 1929 - jılǵa shekem dawam etdi. Bunıń ústine Angliya 1923- jıl aqırına kelip taǵı ekonomikalıq tárepten shiǵıp bolmaytuǵın kóshege kirip qaldı. Qandayda-bir de partiya odan shıǵıw jolin tapa almadı. Konservatorlarniń boj siyasatı da kópshilik siyasiy ǵayratkerler tárepinen biykarlaw etildi. Britaniya saylawshıları da bul siyasatti biykarlaw etdiler hám 1923 -jıl dekabrinde bolıp ótken saylawlarda konservatorlar parlament degi salıstırǵanda kópshilik poziciyasin bay berdiler. Liberal partiya keleside qarsılası partiya rolin atqara almas edi. Eki partiyalı sistemada onıń ornın iyeleytuǵın jańa kúsh zárúr edi. Patsha Georg Besinshi 1923- jıl
23- dekabrde Leyborist partiyası basshısı Ramzey Makdonaldqa Angliya tariyxında birinshi ret leyboristlar húkimetin dúziwdi tapsırdı.¹⁰
1924- jıl yanvarında leyboristlar basshısı Ramzey Makdonald basshılıǵında jańa, birinshi leyboristlar húkimeti “jumısshılar húkimeti” dúzildi. Bul húkimet “jumısshılar húkimeti” dep atalǵan bolsada, rasında húkimran burjuaziya mápin gózlep siyasat yuritdi.
Leyboristlar húkimeti ashıqtan -ashıq kárxana iyelerin yoqlab shıqtı, kolonizatorlik tárepdarı bolıp jumıs kórdi. “Jumısshılar húkimeti”niń siyasatı ámelde konservatorlar húkimetiniń siyasatınan parq etpedi. Jumısshılardıń narazılıǵı kúshaya bardı. Ózine-ózi uyat alıp kelgen “jumısshılar húkimeti” 1924- jıl oktyabr aqırındayoq jumıstan bosawǵa ruxsat beriwge májbúr boldı. 1924- jıl 29 - oktyabrda jańa parlament saylawların ótkerdi.¹¹
Konservatorlar parlamentte 413 leyboristlar 151 hám liberallar 40 ta deputatlıq mandatına iye boldı. 1924- jıl noyabr basında Bolduin basshılıǵında konservatorlar húkimeti dúzildi hám mámleketti 1929 - jılǵa shekem basqardı.
Ekonomika daǵı turaqlılıq eli bas mashqala bolıp qalıp atır edi. Isbilermenler hám siyasiy ǵayratkerler qashanlar bolıp tabıladı jáhán bazarında Britaniya húkimranlıǵınıń hasası bolǵan, hám de Britaniya sanaatınıń joqarı payda alıwın támiyinlegen kommerciya erkinligin qayta tiklewdi talap eta basladılar. Biraq onıń ushın, bárinen burın, ingliz valyutasınıń (funt sterling) altın tiykarın jaratıw kerek edi. Tek sonday ilajǵana ingliz pul sistemasınıń aldınǵı turaqlılıǵındı qayta tiklewi múmkin edi. Biraq húkimet basqa mámleketlerdiń pul birliklerine salıstırǵanda funtniń ma`nisin joqarı dárejede belgilelıgi sebepli ingliz ónimleriniń bahaları keskin asıp ketti, nátiyjede ingliz ónimleri básekine shıdam bere almaytuǵın bolıp qaldı. Bul bolsa turaqlılıqtı jáne de kúshaytirdi hám jumıssızlıqtı keskinlestirdi.
Ingliz sanaatshıları kóplegen unamsız aqıbetlerge alıp keliwi múmkin bolǵan eń sońǵı ilajǵa qol urdilar-jumısshılardıń usiz da tómen dárejede bolǵan mıynet haqın kemeytiwge qarar etdiler. Buǵan juwapan Tred-yunionlar Bas keńesi (ingliz kásiplik awqamlarınıń baslıq organı ) barlıq jumısshılardı jalpı ıs taslawǵa shaqırdı. 1926 - jıl 4- mayda Angliyada jumısshılardıń jalpı ıs taslawı baslandı. Sanaattıń jumıs taslaǵan tarawlarında iskerlik biratala tóqtadı.
Jumısshılar óz háreketlerin jeńiske shekem dawam ettiriwge razı edi. Biraq olardıń jetekshileri - Leyboristlar partiyası ijroiya komiteti hám Tred-yunionlar Bas keńesi gúres eń qızigan waqıtta 1926 - jıl 12- mayda onı toqtatıwǵa qarar etdiler. Jumısshı shólkemleriniń basshıları jumısshılardıń jeńiliske ushıraǵan bolıwınan kóre, olardıń utıwınan kóbirek qorqardilar. Sebebi bunday gúrestiń siyasiy konfliktke aylanıp ketiwinen asa chóchirdilar. Kásiplik awqamları basshıları Britaniya sociallıq-siyasiy sistemasınıń strukturalıq bólegine aynalǵan jáne bul sistemanı saqlaw, Britaniya ekonomikasınıń turaqlılıǵındı támiyinlew boyınsha kóbirek uwayımlanardilar.
Bolduin húkimeti tárepinen 1925 jılda finans reformasi ótkerilip qadrsizlanib ketken pul (funt sterling) dıń altın standartı (banknotni altınǵa teńlestiriw hám altınǵa almastıra alıw ) tiklendi.
Konservatorlar húkimeti 1925 jıl oktyabrida Lokarno pitimlerin dúziwde, Germaniya agressiyasın Shıǵısqa qaratıw ushın jay házirlashda aktiv qatnasdı. Angliya “Daues plani”ga kóre, Germaniya áskeriy sanaatınıń tikleniwine úlken járdem etip turdi hám jańa “Yung plani”ni qabıllawda qatnastı.
Jáhán bazarı, sheki onim dárekleri hám shetke kapital shıǵarıw obiektleri ushın gúresde, ásirese Angliya -Amerika qarama-qarsılıqı keskinlesdi. Ekonomikalıq hám siyasiy tárepten talay rawajlanǵan Ullı Britaniya dominionlari Kanada, Avstraliya hám basqalar ózlerine Angliya menen teń ekonomikalıq huqıqlar beriliwin talap etdiler. Ingliz burjuaziyasi qaptal beriwge májbúr boldı. 1926 - jılı imperiya konferensiyasında dominionlar Britaniya imperiyasi quramında qalǵanı halda ishki hám sırtqı siyasatda ǵárezsizlikke eristiler hám Angliya menen yuridikalıq tárepten teńlesdiler.¹²
1931- jılda parlament akti (vestministr statuti) menen kúshke kirgizildi hám Britaniya koloniya imperiyasi “Britaniya milletler sherikligi” degen at aldı.