Mazmun : Kirisiw I bap. Birinshi jáhán urısınan keyingi dáwirde Angliya

1. 2. Leyboristlardiń ekinshi húkimeti hám dominionlardagi jaǵday.
S.Bolduin bas ministrligi dáwirinde (1924-1929 ) Ullı Britaniya ekonomikasında saldamlı ózgerisler bólmadi. Sonday bolsada avtomobil, elektrotexnika hám ximiya sanaatı jedel pátda rawajlanǵan bolsada, sanaattıń dástúriy tarmaqları bolǵan kemesazliq, kómir sanaatı eli turaqlılıq jaǵdayında edi.⁵
Ingliz qarjı iyesileri óz kapitalın mámleket sanaatın zaman ruwxında rekonstrukciya etiwge jumsawdan kóre shet elge shıǵarıwdı ábzal bildi. Bunıń áqibetinde Ullı Britaniya urısqa shekem bolǵan poziciyasin qayta tikley alalmadi. Dominion hám koloniyalarda óz milliy sanaatları taraqqiy etdi. Ullı Britaniya imperiyasina AQSH kapitalınıń kirip keliwi kúsheydi.
Ullı Britaniyada burınları gullep rawajlanǵan kómir sanaatı ásirese dárdeserde edi. Urısqa shekem sanaattıń bul tarmaǵında 1 mln. 200 mıń jumısshı miynet etken hám mámlekette jılına 290 mln. tonna kómir qazib alınǵan. Urıstan keyin bolsa jaǵday keskin jamanlasıp, bul sanaat eń qalaq tarmaqqa aylandı. Buǵan kishi-kishi pátalardiń kópligi hám de olar úskeneleriniń eskirib qalǵanlıǵı tiykarǵı sebep bolǵan.
1926 -jıl aprelde kán iyeleri taw kenshi jumısshılar aldına ultimatum qoydılar. ⁶Ol jaǵdayda jumısshılardan is haqısınıń tómenletiliwine, jumıs kúni bir saatqa asırılıwına hám de páta iyeleri menen tred-yunionlar ortasında mámleket kóleminde jámáátlik shártnamalar imzolaniwiniń biykar etiliwine kelisim talap etilgen edi. Usı waqıtta, eger jumısshılar bul talaptı biykarlaw etseler, lokaut daǵaza etiliwi menen shawqım etdiler. Ultimatum mámlekette keskin narazılıqqa sebep boldı. Soǵan qaramay, kán iyeleri 1926 - jıldıń 1 may kúni mıynet haqı kemeytiriliwini járiyaladılar. Buǵan juwapan 4 -may kúni Ullı Britaniyada jumısshılardıń ulıwma ıs taslawı baslandı. Ol jaǵdayda jámi 6 mln.jumısshı qatnasdı. Tred-yunionlar ulıwma ıs taslaw sap ekonomikalıq talaplar astında ótiwin ister edi. Biraq ıs taslawlar ekonomikalıq sheńberden shıǵıp, siyasiy konfliktke aylanıwı qáwipi tuwıldı. Shet mámleketlikler jumısshıları Ullı Britaniya jumısshıları menen birdem ekenliklerin bildirdiler. Olar Ullı Britaniyaǵa jónetiliwi mólsherlengen júklerdi artıwdı toqtatıp qoydılar. Jumıs taslaǵanlarǵa materiallıq járdem kórsetiw maqsetinde aqsha toplap, Ullı Britaniya jumısshılarına jónatildi.
Tred-yunionlar administraciyası Ullı Britaniya daǵı ámeldegi sociallıq-siyasiy sistemanı saqlap qalıw tárepdarı ekenligi sebepli sonday boldı. Húkimran dóńgelekler óz poziciyaların jáne de bekkemlewge qarar etdiler. Ís taslawdı qadaǵalatugın nızam qabıllandı. Buǵan kóre, ıs taslaw ayırım alınǵan bir kárxana yamasa sanaattıń ayırım alınǵan bir tarmaǵındaǵana ótkeriliwi múmkin edi.
1929 -jıldıń may ayında Ullı Britaniyada náwbettegi parlament saylawı bolıp ótti. Ol jaǵdayda Leyboristlar, kishi parq menen bolsa -de, uttı 287 orınǵa iye boldı. Konservatorlar partiyası 260 orınǵa iye boldı.⁷
Leyboristlar bul jeńiske kómir sanaatın, transport hám banklerdi milliylestiriw, jumıssızlıqtı tamamlaw, 7 saatlıq jumıs kúnin qayta tiklew, 1927- jılǵi tred-yunionlar haqqındaǵı bergen wádesi sebepli eristi. Iyun ayında R. Makdonald leyboristlardiń ekinshi húkimetin dúzdi.
1929 - jıldıń gúzek ayında baslanǵan jáhán ekonomikalıq daǵdarısı húkimet wádeleriniń orınlanıwın qıyınlastirib qoydı. 1930 - jıl baslarında Ullı Britaniyada da ekonomikalıq krizis baslandı hám ol 1932 -jılda óz shıńina shıqtı. Sol jılı sanaat óndirisi 1929 - jılǵa salıstırǵanda 20 procentke qısqardı. Jumıssızlar sanı 3-3, 5 mln. kisin quradı. Funt sterling ma`nisi úshten birge qadrsizlandi. Real mıynet haqı kemeydi. Awıl xojalıǵında da islep shıǵarıw qısqardı.
Sırtqı sawda kólemi keskin kemeydi. Ullı Britaniyanı dástúriy bazarlardan qısıp shıǵarıw procesi kúshaydi. Sonday sharayatta da húkimet qatar wádelerdi atqardı. Kómir kánlerinde 7 saatlıq jumıs kúni engizildi. Jumıssızlıq boyınsha, qamsızlandırıw tuwrısında jańa nızam qabıllandı. Jumıssızlıq boyınsha pensiya alıw múddeti 3 aydan bir jılǵa uzaytırıldı.
Húkimet sırtqı sawdada erkin sawdadan waz keshiw hám proteksionizm (milliy ekonomikanı qorǵaw ) jolınan bardı. Oǵan kóre, imperiya quramına kiretuǵın aymaqlarda ingliz tovarlarınan alınatuǵın boj shet mámleketlikler tovarlarinikidan 10 procent kem muǵdarda belgilendi. Bul ilaj Ullı Britaniyanıń imperiya bazarları daǵı poziciyasin bekkemladi. Húkimet kórgen ilajlar óz nátiyjesin berdi. 1932- jıl aqırınan baslap ekonomikada azmaz bolsa -de sawlasıw baslandı. 1934 -jılǵa kelip sanaat óndirisi kólemi 1929 - jıl dárejesine jetti.
1935 jıl aqırında parlamentke bolıp ótken saylawlarda Konservatorlar partiyası uttı (385 orın ). Bul partiya basshısı S. Bolduin ekinshi milliy húkimetti dúzdi. Húkimet ekonomikanı tolıq sóg'lomlashtirish siyasatın davon ettirdi. Proteksionizm dawam ettirildi. Bul siyasat avtomobil, elektrotexnika hám ximiya sanaatına úlken unamlı tásir kórsetdi.
R. Makdonald 1931- jıl 25- avgustda “Milliy húkimet” dep atalǵan koalitsion húkimet dúzdi (onıń quramına milliy-leyboristlar, milliy-leberallar hám konservatorlar partiyası wákilleri kirdi).
R. Makdonald realist siyasatshı edi. Ol óz siyasiy iskerligin Ullı Britaniya qudıreti mámleket bolǵan waqıttan baslap, onıń bul qudıretinen tek alamli yad qalǵan waqıtta juwmaqlandi. R. Makdonald realist bolǵanlıǵı ushın da Ullı Britaniyanıń burınǵı ullılıǵın, qudıretin qayta tikleb bolmaslıǵın jaqsı tusuner edi. Biraq ol Ullı Britaniyanı endigiden de jáhán siyasatında óz sózi bar mámleket jaǵdayında kóriwdi qáler hám soǵan intiler edi. Sonday bolsada ol sovetlarǵa qarsı bolsa -da, real haqıyqatlıqtan kelip shıǵıp, 1924- jılda Sovet mámleketin tán aldı hám ol menen diplomatik baylanıs ornatdı.
Ullı Britaniya 1925- jılda ótkerilgen Lokarno konferensiyası baslamashılarınan biri edi. Bul konferensiya Germaniyanı Batıs mámleketleri menen jaratiriwǵa xızmet etdi. Usı waqıtta Batıs mámleketleri Germaniyanıń Evropa Shıǵısındaǵı erkin háreketine tosıq bóliwshi kepillikler sistemasın jaratmadi.
1937- jılda húkimet joqarısına kelgen Konservatorlar partiyası basshısı N. Chemberlen (1869 -1940 ) óziniń 3 jıllıq bas ministrlik iskerligi dawamında Gitlerni “tınıshlantirish” siyasatınıń baslamashıları bolıp maydanǵa shıqtı.
Sol sebepli de Ullı Britaniya Germaniyanıń Avstriya, Chexoslovakiyani basıp alıwına ámelde járdemlesdi. Ol bunday “kishi” qaptal beriwler menen pútkil áwlad ushın tınıshlıqtı saqlap qalıp atırman, dep qayta -qayta uqtirdi.
Biraq Germaniya birinshi náwbette Sovet mámleketine emes, Batıs mámleketlerine qarsı urıs baslawı tuwrısındaǵı jobası haqqındaǵı maǵlıwmatlar tez arada Ullı Britaniyaǵa málim bolıp qaldı. Endi Ullı Britaniya zor berip urısda tayarlana basladı. Áskeriy ǵárejetler eki ese asırıldı. Bunnan tısqarı, Ullı Britaniya áskeriy doktrinani tek ózin emes, bálki Fransiyanı da qorǵawǵa qarab qayta dúzdi. 1939 - jıl 15- aprelde Ullı Britaniya tariyxında birinshi ret tınısh dáwirde ulıwma áskeriy minnetleme engizildi. Eger Germaniya Polshaǵa hújim qilsa, Ullı Britaniya oǵan áskeriy kúsh menen de járdem beretuǵın boldı. Bunday kepillikler Gretsiya, Ruminiyaǵa da berildi.
Moskva bolsa bul orada Ullı Britaniyanıń Germaniya menen dúnyanı óz tásir dóńgeleklerine bolıp alıw tuwrında jasırın ózara kelisiwler alıp Baratırǵanlıǵı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı qolǵa kirgizildi. Nátiyjesinde Sovet húkimeti buǵan juwapan Germaniya menen jaqınlasıw jolin tutdi. hám 1939 -jıl 23- avgustda Germaniya menen Sovet mámleketi ortasında óz-ara hújim etpeslik tuwrısında shártnama dúzildi.⁸
Ullı Britaniyanıń koloniyalarında milliy-azatlıq hesh waqıt toqtaǵan emes. Dominionlar bolsa óz huqıqlarınıń jáne de keńeytiriliwi ushın gúresganlar. Sol sebepli de Ullı Britaniya koloniya hám dominionlarda kútá úlken ásker saqlawǵa májbúr boldı. 1930 - jıl aprel ayında Indiya Milliy Kongressi hind xalqini taǵı puqaralıq boysınmaslikka shaqırdı (Birinshi basqısh 1919 -1922 jıllar ). Bul zat kúshli ǵalabalıq kórsetiwdi keltirip shıǵardı. Ingliz administratorları bul kórsetiw basshıların júdá salmaqli jazalarǵa giriptar bolǵan etdi.
1931- jılda Ullı Britaniya óz dominionlariniń huqıqlarındaǵı sheklewlerdi bıykarlaw haqqındaǵı hújjetti engiziwge májbúr boldı. Bul hújjet Ullı Britaniya tariyxına “vestminster qaǵıydai” atı menen kirgen. Hújjet dominionlarniń ishki hám sırtqı siyasatda tolıq ǵárezsizligin járiyaladı.
Endi dominionlar (Kanada, Avstraliya, Jańa Zelandiya ) qabıl etken qararlar Ullı Britaniya parlamenti tárepinen tastıyıqlanmaydigan boldı. Nátiyjede sol waqıtqa shekem dawam etken qaǵıyda, yaǵnıy Ullı Britaniya parlamentiniń dominionlarda qabıl etilgen qálegen nızamdı bıykarlaw huqıqı toqtadı. Biraq Ullı Britaniya húkimran dóńgelekleri Indiyaǵa dominion huqıqı beriwge asıqbadı. Usı waqıtta húkimet dominionlarni múmkin shekem óz tásir sheńberinde saqlawǵa háreket etdi. “vestminster qaǵıydai”ga kóre, dominionlar Ullı Britaniya menen birgelikte “Britaniya Milletler Doslıq awqamı”ga birlesdiler.⁹ Bul óz ara doslıq házirgi kúnde de bar. Kanada, Avstraliya hám Jańa Zelandiya sıyaqlı burınǵı dominionlarda eli mámleket baslıǵı Ullı Britaniya xanzadası tárepinen tayınlanadı. 30 - jıllarda Irlandiya máselesi taǵı keskinlesdi. 1937 -jılda Qubla Irlandiya Ǵárezsiz mámleket dep daǵaza etildi. Arqa Irlandiya bolsa imperiya quramında qalaberdi.