Mehnat potensiali «Mehnat potensnali» tushunchasi va uning nazariyasi

3. Mexnat potensialining tasniflanishi
Mexdat potensialini tadkik etishda ularning tegishlilik xususiyatla- riga kura urganish aloxdda axamiyat kasb etadi. CHunki u tegishlilik darajasiga kura uziga xos xususiyatlarga ega bulib, bir-biridan farkdanuvchi shaxeiy, tarmok va xududiy kursatkichlar tizimidan iborat. Potensialning tegishlilik xususiyatini talkdn etishda turli olimlar turlicha nuktai nazarni ilgari suradilar. Rossiyalik professor N. I. SHatalova mexdat potensialini mikrodaraja- da tadkik etib, uni ishchi (xodim) egalik kiladigan ish saloxdyati sifatida talkin kiladi. SHuningdek, rus olimi I. A. Kokorev xdm fakatgina mikro jixdtdan kelib chikib, mazkur tushunchani fakat shaxe mexdat potensiali sifatida talkin etgan. Uningcha, mexnat potensiali shaxe egalik kiladigan va unga tegishli bulgan mexdatga oid sifat va kobiliyatlarning umumlashmasidir. A. YA. Kibanov mexdat potensialini tegishlilik xususiyatiga kura mikro va makrodarajada urganib, uni 3 kiem ga ajratadi;
1. Ishchining mexnat potensiali - xodimga tegishli bulgan mexdatning sifat va mikdor kursatkichlari xdmda uning ish faoliyatida ishtirok etish chegarasini belgilovchi imkoniyatlari. Xodimning mexdat potensiali uning kadr potensiali orkali namoyon buladi. Uning potensiali asosini tabiat tomonidan berilgan sifat kursatkichlari (soglik, jismoniy imkoniyatlar va ijodiy kobiliyatlar) tashkil etadi.
2. Korxona mexnat potensiali - ilmiy-texnik tarakkiyot sharoitida tash- kilot mexdat jamoasiga tegishli bulgan mexnatning mikdor va sifat imkoniyatlari. Tashkil ot mednat potensiali inson faoliyatining anik shakldagi moddiylashuvi xdeoblanib, korxona kadrlar potensialining sifat va mikdor xususiyatlari uygunligining personallashgan ishchi kuchi kurinishida namoyon buladi. Bopщacha aytganda, u korxona kadrlar tarkibining shaxeiy va professional imkoniyatlarining umumiy bax,osidir.
3. Jamiyat mexnat potensiali - mamlakatning umumiy mexdat imkoniyatlari. U sifat va mikdor xususiyatlari (mexdatga layokatli ax,oli soni, mexdat resurslari, mexdatga layokatli axolining ish vakti mivdori, salomatlik darajasi, jismoniy imkoniyatlar, ta’lim va malaka darajasi)ga ega bulgan jamiyatning kadr potensiali sifatida namoyon buladi. Mazkur darslikda mexdat potensiali mikro va makrodarajada karab chikilgan bulib, bu potensial xodim, tashkilot va jamiyat egalik kiladigan mexdat potensialiga ajratib kursatilgan. Unda keltirilishicha, inson jismoniy va ma’naviy kobiliyatlarining majmui shaxe (xodim) mexnat potensialining asosi xdsoblansa, ijtimoiy, ya’ni turli shaxslarning birga likdagi faoliyati tufayli paydo buladigan «oshirilgan» unumli kuch, jamoa va tashkilot mexdat potensialining asosini tashkil etadi. YUkoridagi fikrlarni rivojlantirib, mexnat potensialini xueusiyat- lariga kura mikro, mezo va makrodarajalarga ajratish mumkin. Bunda mik- rodaraja korxonaning (tashkilot), mezodaraja xududning (mintaka), mak- rodaraja esa mamlakatning jami mexnat potensialini kursatadi.
Korxona (tashkilot) meщat potensiali deb, ishlab chikarish (xizmat kursatish) jarayonida ishtirok etayotgan, ijtimoiy-iktisodiy faoliyatni amalga oshirishda xamda kuyilgan maksadlarga erishishda ma’lum vazifa (ish)ni bajarayotgan xodim (kadr)lar birikmasiga aytiladi. Mazkur birik- maning nafakat mikdor kursatkichi, shuningdek, sifat kursatkichi xam aloxida ustuvorlikka ega. Mivdor kursatkichi xodimlar (asosiy va urindosh) soni, ish kunlari mik- dori, ish vaktining davomiyligi xamda xodimlarning ishlagan kun va soat- lari mikdorida uz aksini topadi. Mazkur kursatkichlar orkali korxonaning xodimlar bilan ta’minlanganlik darajasi, bajarilgan ish xajmi, bitta xodimning bajargan ishi, maxsulot ishlab chщarishga ketgan vak;t sarfi va mexnat unumdorligi kabilarni aniklash mumkin. Sifat kursatkichlari xodimlarning yosh, jins, ma’lumot, kasb-malaka, tajriba-kunikma tarkibi bilan ifodalanadi SHuningdek, xodimlar shtat jadvalining ma’muriy, boshkaruv, maxsue, xizmat kursatuvchi va yordamchikabi personallarga bulinishini xdm ularning sifat k)fsatkichlari deb karash mumkin. Korxona kadrlari tarkibining sifat kursatkichi kanchalik yukori bulsa, faoliyati shunchalik darajada rivojlanadi. Uzida oliy kursat- kichli mexdat potensialiga ega bulgan korxona yukori rakobatbardoshlikka ega buladi. CHunki tashkilot rivojini aynan malakali kadrlar ta’minlaydi. SHu bois, bozor iktisodiyoti sharoitida korxonalar ularni ishga olish uchun xdrakat kiladilar va buning uchun uzaro «kurashadi»lar. Mazkur rakobatda ular kulay mexdat sharoiti va yukori ish xdkini asosiy kurol kilib oladi- lar. Demak, mikdor va sifat kursatkichlarning uzaro uygunligi xdmda muta- nosibligi korxonada unumdorlik va tarakkiyotning bosh omilidir. J(ydyd (mintatsa) mexnat potensiali deb, ma’lum xududga tegishli va unda istikomat kiluvchi jami mexnat potensiali tushuniladi. Uni aloxi- da ajratib kursatishning zarurati shundaki, Uzbekiston Respublikasida xududlar tarixiy, tabiiy-iklimiy, geografik, relef, demografik, iktisodiy, ijtimoiy va urbanizatsiya nuktai nazaridan bir-biridan farklanadi. SHu bois, ularning mexnat potensiali xam uziga xos xususiyatlarga ega va bir-biridan farklanadi. Kdysi xududda iktisodiyotning kanday tarmogi rivojlanganligi mazkur mintakada mexnat potensialining asosiy ulushi- ni, ushbu soxada bandligi va ixtisoslashuvini belgilab beradi. Masalan, Toshkent shaxri va Toshkent viloyatida mexnat potensialining sanoatga, ishlab chikarish va xizmat kursatish soxalariga ixtisoslashuvini kurish mumkin bulsa, Navoiy viloyatida esa ogir sanoat (tog-kon metallurgiya) va kayta ishlashga ixtisoslashuv nisbatan kuchlirokdir. SHuningdek, Sirdaryo, Jizzax, Surxondaryo va Kashkadaryo viloyatlarida dexkonchilikka ixtisoslashuv kuzatiladi. Xududlar xususiyatiga kura, mexnat potensiali ixti- soslashuvi xam bir-biridan farklanadi, bu esa iktisodiyotdagi nisbiy ustunlikni keltirib chikaradi. Keng doirada oladigan bulsak, mamlakat mexnat potensiali mintakada- gi jami mexnat imkoniyatlari va saloxiyatini uzida mujassam etgan bulib, xududiy birikmalardan tashkil topadi va uning kuch-kudratini belgilab beradi. CHunki shaxslar birligi, jipsligi jamiyatni tashkil etadi. Kuchli ja- miyat esa kuchli davlat asosidir. YUkorida sanab utilgan xar uchala darajaning asosini inson omili, ya’ni xodimning mexnat potensiali tashkil etadi. CHunki jamoa xam, jamiyat xam xodimlarning uzaro birikmasidan iborat. SHunday ekan, mamlakat mexdat potensialini shakllantirish, rivojlantirish uchun, eng avvalo, xar bir in- sonning shaxsiy potensialidan kelib chikib, uni ukitish, urgatish orkali talab darajasiga etkazishi zarur. Mexnat potensialining iktisodiy faoliyatga yoki ijtimoiy foydali ishga jalb etilishida safarbarlik darajasi muxdm masala xisoblanadi.
Kupchilik iktisodiy adabiyotlarda u safarbarlik xususiyatiga kura urga- nilmagan bulsa, ayrim rus olimlari mexnat potensialini faol va nofaol kismlarga ajratganlar. Uzbekistonda mexnat щtisodiyoti soxasida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlarda mexdat potensiali safarbarlik xususiyati buyicha etarli da- rajada tavsiflanmagan. Iktisodchi olimlarimiz uz tadkikotlarida uni safarbarlik nuktai nazaridan urganmagan bulsalar-da, ushbu xususiyat buyicha mexnat resurslarini nofaol va faol kismlarga ajratib berganlar. Birok «potensial» va «resurs» mazmun-moxiyati jixatidan bir-biridan fark ki- luvchi iktisodiy kategoriyalar xisoblanganligi bois, mexnat potensialini safarbarlik xususiyati buyicha kursatish lozim.