Meliboyeva G. S. Kimyoni o`qitishda zamonaviy texnologiyalar

4-keys. Mavzu: Temirning biologik jarayonlardagi ahamiyati. 
Keys bayoni:
 
Biologik jarayonlarda tarkibida temir tutgan oqsillar katta 
ahamiyatga ega. Bularga gemoglobin, mioglobin, sitoxromlar, katalaza va 
peroksidaza kiradi. Gemoglobin eritrotsitlarning asosiy qismi hisoblanadi. U 
o’pkadagi to’qimalarga kislorod yetkazib berib, kislorod tashuvchi bo’lib, yana 
tashqi nafas olishni ham ta’minlaydi. Mioglobin, sitoxrom va katalaza esa 
hujayralarning nafas olishini ta’minlaydi. Yuqoridagi oqsillarning har biri oqsil 
qismdan va u bilan bog’langan aktiv markazlardan tashkil topgan. 
Aktiv markazlar makrotsiklik kompleks birikma gemhisoblanadi (gem 
grekcha “gema” qon degani). Bu komplekslarda makrosiklik ligand sifatida 
tetradentant birikma porfirin ishtirok yetadi. Kompleks markazida temir joylasgan 
bo’lib, kvadrat uchlarida donor atom azot joylashgan. Umuman kompleks 
oktaedrik konfiguratsiyaga yega hisoblanadi. Beshinchi orbital esa azot atomi 
orqali aminkilota (gistidin) bilan bog’langan. Oltinchi orbital bo’sh va u past 
molekulali liganlarni bog’lashi mumkin(masalan, O
2
, H
2
O
2
, CO, CN
-
va 
boshqalar). 
Muammoli savollar: 
1. Temir inson organizmida qanday oksidlanish darajasiga ega bo’ladi? 
2. Mevalar tarkibida temir borligini qanday isbotlash mumkin? 

---

134 
O’qituvchining yechimi: 
Gemoglobin va unga o’xshash metallokomplekslarning xossalari ba’zi 
zaharli moddalar, masalan, CO (is gazi) va sianidlar ta’sirida keskin o’zgarishi 
mumkin. Shuning uchun ham havo tarkibiga aralashgan CO gemoglobin bilan 
karbonilgemoglobin hosil qilishi tufayli organlarga kislorod yetib borishi keskin 
kamayadi. Buning ustiga CO ning kompleks hosil qobiliyati kisloroddan ko’ra 
o’lab marta yuqori. 
Ana shu tufayli havoda juda oz kislorod bo’lsa ham gipoksiyaga, yani 
kislorod yetishmasligiga olib keladi. CO bilan zaharlanishni oldini olish uchun 
bemorni tezda toza havoga olib chiqish kerak. Shunda muvozanat oksigemoglobin 
hosil bo’lishi tarafiga qarab suriladi. 
Gemoglobinning tuzilishi. 
Qondagi gemoglabin miqdorining normal holatda bo’lishi inson organizmi 
temir ionlarining qanday o’zlashtirilishiga bog’liq. Temir oziq-ovqatlar tarkibidan 
ion holida o’zlashtiriladi.Temir moddasi asosan, go’sht mahsulotlari, dukkakli 
o’simliklar, meva va sabzavotlar tarkibida bo’ladi. 
Gemoglabin tarkibida temir +2 oksidlanish darajasiga ega bo’ladi. Oziq-
ovqatlar tarkibidan temir Fe
2+
holatida o’zlashtiriladi. 
Olma tarkibidagi temirni aniqlash uchun yangi kesilgan olma bo’lagiga 
ammoniy rodanit yeritmasidan tomizib ko’ramiz, agar Fe
3+
ioni bo’lsa, qizil rangli 
birikma hosil bo’lishi kerak. Lekin bunday holat kuzatilmaydi. Kesilgan olmani 
biroz ochiq havoda qoldirsak, u qo’ng’ir tusga kiradi, ya’ni temir (II) ioni 
oksidlanib, temir(III)- birikmalariga aylanadi.