Мелиоратив гидрогеология

20-расм. Оқимни кўтарилишини хисоблаш схемаси.
;
mi
k
q
⋅
=
(27)
;
1
l
W
q
⋅
=
(27а)
l
W
mi
k
⋅
=
⋅
(28)
W
i
m
k
l
⋅
⋅
=
(29) 
Иккинчи масала – ерларни маҳаллий дреналанганлиги шароитини 
86

---

баҳолашга (қайта баҳолашга) бағишланади.
Ўрта Осиёнинг арид иқлимли минтақасида сизот сувлари оқимларининг 
озуқа олиш ва транзит минтақаси, йирик сойларнинг ташилиш конусларида 
тарқалган аллювиал-пролювиал қумли-шағалли жинслардан ташкил топган тоғ 
олди, қия ва текис текисликларини эгаллайди, ва текисликларни ўраб турган тоғ 
иншоотларидан ташиб келтирилган делювиал-пролювиал лёсс тоғ жинсларидан 
ташкил топади.
Йирик ташилиш конуслари одатда сойликлар билан жуда оз ўйилган, 
юқоридан пастга қараб кенгайиб борадиган текисликларни ҳосил қилади. Ўнлаб 
ва юзлаб километр квадрат майдонларни эгаллаган бу текисликлар якка вақтинча 
ҳаракат қилувчи, чуқурлиги 1-3 метрдан чуқур бўлмаган сойлар билан кесилган 
ва улар 3 метрдан пастда жойлашган сизот сувлари учун сезиларли даражада 
зовур вазифасини ўтамайди. Бундай ерларни ўзлаштиришда сой сувлари сел 
омборлари билан тўсилади ва ўзанлар текисланади. Шунинг учун бундай ерлар 
ўзлаштирилганда ерларни маҳаллий дреналанганлигини ўзгариши бўйича 
башорат масалалари ечилмайди. 
Делювиал-пролювиал лёсс текисликлари барча майдонларда, янги 
тектоник ҳаракатлар таъсирида ҳосил бўлган жарликлар билан кесилган. 
Уларнинг чуқурлиги одатда 5-20 м, айрим жойларда 30,0 метрга боради. Сув 
айирғичларнинг кенглиги 0,5 километрдан 3-5 километрга ўзгаради. Табиий 
шароитда бундай кесилган текисликлар зовурлар билан тўлиқ таъминланган, 
сизот сувлари оқимлари тархда ясси ва жарликлар билан бузилмаган. 
Бундай ерларда башоратлар сув айирғичларни инфилтрацион озуқа 
олишини лойиҳа шароити учун дреналанганлигини миқдорий баҳолашдан 
иборат бўлади. Одатда бундай баҳолаш Д.М.Кацнинг таснифномасидан 
фойдаланиб 
амалга 
оширилади. 
Бу 
таснифномада 
ерларни 
табиий 
дреналанганлик даражаси бўйича 5-тоифага бўлинган: ўта кучли дреналанган 
ерлар, чиқиб кетадиган сизот сувлари оқими сарфи 5000 м
3
/йил.гектар дан юқори 
қийматни ташкил қилади; дреналанган ерлар чиқиб кетадиган сизот сувлари 
оқими сарфи 3000-5000 м
3
/йил. гектар, кучсиз дреналанган ерлар, чиқиб 
кетадиган сизот сувлари оқими сарфи 1500-3000 м
3
/йил·га, ўта кучсиз 
дреналанган ерлар, чиқиб кетадиган сизот сувлари оқими сарфи 500-1500 
м
3
/йил·га ва оқимсиз, ҳавза ерлар, чиқиб кетадиган сизот суви оқими сарфи 500 
м
3
/йил.гектардан иборат.
Учинчи масала озуқа олиш ва транзит минтақасида тарқалган сизот 
сувлари оқимларининг қўшимча озуқа олишини аниқлаш бўйича башоратлардан 
иборат. 
Арид иқлимли минтақада, сизот сувлари барча оқимларининг, суғориш 
сувлари билан инфилтрацион озуқаланишидан ҳосил бўладиган оқимларнинг 
сарфи, бу оқимларнинг табиий сарфидан анчагина юқори, шунинг учун 
минтақанинг кўтарилган қисмидаги оқимнинг қўшимча озуқаланиши, кўтарилган 
қисмидаги сув сарфи билан оқимнинг табиий сув сарфи орасидаги ҳисобланган 
фарқ бўйича аниқланади.
Тўртинчи башорат масаласи – қуйи ҳудудларда жойлашган ерларнинг 
мелиоратив ҳолатига сув сатҳи кўтарилишининг оладиган зовурлар тизимларини 
87

---

ҳисоблаш ва тавсиялар беришдан иборат.
Тажрибаларга кўра, оқимнинг қўшимча ҳосил бўлган қисмини ва имкони 
бўлса, табиий оқимнинг ҳам бир қисмини қўшиб, бир ёки икки қатор 
жойлаштирилган вертикал қудуқлар (зовурлар) билан тутиб қолиш яхши самара 
беради. 
Тутиб қолувчи зовурлар (чуқурлиги 10 метргача) ёки чуқурлиги 20-30 
метрлик зовурлар билан озуқа олиш ва транзит минтақасида сувли қатламларни 
қалинлиги катта бўлганлиги учун қўйилган масалани ҳал қилиб бўлмайди. Бу 
ерда вертикал зовурларнинг – чуқурлиги, улар орасидаги масофа, сарф ва ер ости 
суви сатҳининг пасайиши аниқланади. 
Ер ости сувлари оқимларини тутиб (тўсиб) қолиш лойиҳаларини ишлаб 
чиқишда, нафақат зовур қудуқларининг мелиоратив таъсирини кўриб чиқиш 
керак, балки зовур сувларини суғоришга ишлатиш имкониятларини ҳам кўриб 
чиқиш керак, чунки сизот сувлари бу минтақада чучук, айрим ҳолларда шўрроқ 
бўлади.
Иккинчи ҳол. Бу ҳолда юқорида қайд қилинган тўрт турдаги маҳаллий 
башорат масалаларига қўшимча иккита ўзаро боғлиқ регионал башорат 
масалаларини ечиш талаб қилинади: қуйида жойлашган сарфланиш 
минтақасидаги сизот сувлари оқимларининг ўзгариш динамикасини баҳолаш ва 
қадимдан суғорилаётган ерларнинг мелиоратив ҳолатига кўтарилишнинг 
таъсирини олдини оладиган зовурлар тизимини ҳисоблаш тавсиялари ишлаб 
чиқиш. 
Транзит минтақасидан сарфланиш минтақасига ўтиш қисмининг 
мураккаблиги 
(қатламланишлар, 
сатҳларнинг 
ҳар-хиллиги, 
сарфлар, 
қатламчаларнинг ўзаро алоқаси) сизот сувларини қўшимча озуқаланиши 
таъсирида оқимлар динамикасини ўрганиш масалаларини ечиш мумкин 
эмаслигини кўрсатади. Бунинг учун сизот сувлари оқими динамикасини таҳлил 
қилишда, башорат қилишнинг баланс усулидан фойдаланиш мақсадга 
мувофиқдир.
Учинчи ҳолда юқорида кўриб чиқилган барча башорат масалалари 
ечилади, аммо бирламчи маълумотлар, оддий (оз ҳажмдаги) қидирув 
материаллари бўйича қабул қилинади, чунки қуйида жойлашган ерларда 
мелиорацияга сарфланадиган харажатлар, янги мелиоратив тизим лойиҳалари 
харажатлари йиғиндисига киритилмайди.
Сизот сувлари оқимларининг сарфланиш минтақасида суғоришни лойиҳалаш 
учун ўтказиладиган башоратлар. 
Бу минтақада, мавжуд ва келажакда амалга ошириладиган сув хўжалиги 
фаолиятларига боғлиқ равишда, башорат масалаларини ечишнинг 5 ҳолати 
(случай) бўлиши мумкин.
Биринчи – оқимнинг юқори қисмида, транзит минтақасида суғориш яқин 
келажакда режалаштирилмайди; иккинчи – транзит минтақаси суғорилаяпти; 
учинчи – транзит минтақаси келажакда суғорилиши режалаштирилган; тўртинчи 
– қуйида жойлашган қайта пасайиш ва ёйилиш минтақасида суғориш 
белгиланмаган; бешинчи – қайта пасайиш ва ёйилиш минтақасида яқин 
88

---

келажакда суғориш ишлари белгиланган. 
Айрим вақтларда янги суғориладиган массивларда ва ирригацион-
мелиоратив тизимларда реконструкция қилинадиган 100 минг гектарли ерларда 
“Схема” ва “ТИА” босқичларда турли хил регионал башорат масалаларини 
ечишга тўғри келади.
Биринчи хол, табиий шароитда транзит минтақасидан ўтаётган сизот 
сувлари оқими сарфининг 75-95% буғланишга сарфланади, озгина қисми 
қуйидаги қайта пасайиш ва ёйилиш минтақасига ва ер юзига дреналанишга сарф 
бўлади. Бу ерда оқимнинг буғланишга сарф бўладиган қисмининг миқдорини 
аниқлаш ва суғориш белгиланган ерларда қулай мелиоратив ҳолатни 
таъминлайдиган самарали тадбирлар ишлаб чиқиш бўйича маҳаллий башоратлар 
бажарилади. Сарфланиш минтақасида қулай (яхши) мелиоратив ҳолатни 
таъминлаш учун, суғориш вақтида вужудга келадиган босимли сувлардан 
бўладиган озуқаланишни йўқотиш ва зовурлар тизимини қуриш йўли билан 
сизот сувларига бўладиган инфилтрацион озуқаланишни олиб ташлаб бу 
ҳолатига эришилади. Кўп ҳолларда сизот сувларини озуқалантирувчи кўп 
босимли сувлар, бўлинган алоҳида-алоҳида қатламчалар (линзалар) кўринишида 
10-20 метрдан пастда ётганлиги учун, уларни ётиқ (горизонтал) зовурлар билан 
пасайтириш юқори самара бермайди. Уларни, транзит минтақаси ва сарфланиш 
минтақаси чегарасида (суғориладиган массивнинг юқори чегарасида) қатор 
жойлаштирилган вертикал зовурлар билан, сув горизонти майдонда тўлиқ 
тарқалган, сув ўтказувчанлик юқори ва сув сатҳи ер юзига яқин жойлашган ерда 
тутиб қолиш мақсадга мувофиқдир. Бунда зовур қаторларининг узунлиги 
суғориш массивларининг кенглигидан катта бўлиши керак, бу эса ташқаридан 
келадиган сувларнинг миқдорини аниқлашга имкон беради.
Иккинчи ҳолда, биринчи ҳолда ечилган маҳаллий башорат масалалари 
ечилади. Аммо сарфланиш минтақасида, суғоришга мўлжалланган ерлар одатда 
юқоридан келадиган кучли инфилтрацион оқим ҳисобига зах босган бўлади. 
Босимли сувларни пьезометрик (босимли) сатҳи ер юзидан 5-10 метр юқорида, ер 
шўрланган ва ботқоқланган бўлади. Аммо зовур тизимларини қурилиши сизот 
сувлари сатҳини тезда пасайишига олиб келади ва ерларда шўр ювиш тадбирлари 
ўтказилгандан сўнг ерлар ҳосилдор бўлиб қолади.
Учинчи ҳолда, худди иккинчи ҳолдагидек сизот сувлари оқими сарфининг 
кўпайишини кўрсатувчи маҳаллий башорат соддалаштирилган ҳолда ўтказилади. 
Чунки келажакда бундай оқим барпо қилинади, ва уни транзит минтақасида 
лойиҳа қилинган суғориш режими шароитига мослаб, баланс усулидан 
фойдаланиб, тахминан аниқланади.
Тўртинчи ва бешинчи ҳолда регионал баланс бажарилмайди, чунки транзит 
минтақасида олиб бориладиган суғориш ишлари, қайта пасайиш ва ёйилиш 
минтақасида тарқалган сизот сувлари оқимларининг динамикасига ва сув-туз 
балансига сезиларли таъсир ўтказмайди. 
Бундай шароитда, лойиҳалаштирилган суғориш режимида, сизот сувлари 
баланси структурасини таҳлил қилиш билан чегараланса етарли бўлади.
89

---

Сизот сувлари оқимларининг қайта пасайиш ва ёйилиш минтақасида суғоришни 
лойиҳалаш учун ўтказиладиган башоратлар. 
Бу минтақада ерларни суғориш вақтида геофилтрацион тузилишнинг ўзига 
хослиги билан боғлиқ масалаларни ечишнинг, икки ҳолатини фарқлаш мумкин: 
геофилтрацион кесим қатламсиз ва геофильтрацион кесим бир икки қатламли, 
сувни ёмон ўтказувчи ёпқич қатлами билан. 
Биринчи ҳол, вақтинча ҳаракат қилувчи ер усти оқимлари фаолиятидан 
ҳосил бўлган ташилиш конусларининг чекка қисмларида жойлашган тоғолди 
ясси текисликларида кенг тарқалган. 
Суғориш вақтида табиий шароит ўзгармайди ва амалда оқим 
ҳаракатланмайди; инфилтрацион сувлар аэрация минтақаси грунтларини 
тўйинтиришга ва сизот сувлари сатҳини кўтарилишига сарфланади; сизот 
сувлари сатҳи «критик» чуқурликкача кўтарилганда тупроқ-грунтларнинг қайта 
шўрланиши жараёни ривожланади. Шунинг учун, локал башоратнинг асосий 
вазифасига лойиҳа қилинаётган суғориш массиви сизот сувлар режими 
ўзгаришини баҳолаш киради, яъни суғориш бошланганидан неча йилдан сўнг 
сизот сувлари критик чуқурликкача кўтарилади ва уларнинг минераллашганлиги 
қандай бўлади. Бундай масалани ечилиши коллектор-зовур тизимлари қурилиши 
муддати ва навбатини асослашга ва истиқболдаги суғориш режимини 
аниқлаштиришга имкон беради. 
Шу билан боғлиқ равишда инфилтрацион сувларнинг аэрация минтақаси 
орқали шимилиб ўтиши кўп омилларга, таркибига, грунтларни ётиш шароитига, 
уларни сувли-физик хоссаларига, структураси ва текстурасининг ўзига хослигига 
боғлиқ. Масалан, лёсс жинсларида сувларнинг ҳаракати асосан макроғоваклар 
орқали амалга ошади ва ёмғир кўринишида сизот суви сатҳи юзига тушади, 
қатламли гилли грунтларда улар сувга тўлиқ тўйинганидан сўнг ҳаракатланади, 
сувни кучсиз (оз) ўтказувчи гилларда, гилли тупроқларда, алевритларда саҳро 
ўсимликлари ҳосил қилинган узун (чуқур), эскидан мавжуд бўлган ёриқлар 
орқали амалга ошади. Харакатларнинг турлари ҳатта кичик массивларда ҳам 
турли-туман бўлади ва уни тасаввур қилиш ўта мураккабдир. Бу турдаги башорат 
масалаларини ечиш соддалаштирилиб, баланс усулида ечилади.
Бунда, таклиф қилинаётган ечимга кўра, инфилтрацияга сарфланаётган 
суғориш сувлари аэрация минтақасида 2-3 метрга етганидан сўнг буғланишга 
сарфланмай қўяди ва сизот сувлари сатҳини кўтарилишга сарфланади. У ҳолда, 
сувларни аэрация минтақаси орқали содир бўладиган барча ҳаракат турларида, 
табиий ҳолатдан «критик» чуқурликкача сизот сувлари сатҳининг кўтарилиши 
учун аэрация минтақаси бўш сиғимини сув билан тўлдириш талаб қилинади. Бу 
сиғимнинг қийматини (ҳажмини) бирнеча таянч шурфларда дала тадқиқотлари 
ўтказиб етарли даражадаги аниқликда топиш мумкин. Сиғим, грунтнинг 
ғоваклиги ва унинг ҳажмий намлиги ўртасидаги фарқга баробардир. 
Иккинчи ҳол бўйича башорат масалаларини ечиш, арид иқлимли 
минтақаларда жойлашган дарёларнинг барча субаэрал делталарида кенг 
тарқалган. Сизот сувлари босимсиз, уларнинг сатҳи 5,0 метрдан катта 
чуқурликда жойлашган, айрим жойларда, ёпқич қатламнинг остидаги биринчи 
қумли сувли горизонтда 50 метр чуқурликкача жойлашган.
90

---

Ушбу минтақада ер ости сувлари оқимининг сарфи ва сув ўтказиш 
қобилияти жуда кичик, яъни бир километр кенгликдаги оқимнинг сарфи 2 
л/секунддан ошмайди. Шунинг учун бирнеча юз минг гектар ерларни тўлиқ 
суғорилганда ер ости суви оқимининг умумий сарфини, сизот сувларини 
инфилтрацион озуқа олиш миқдори билан солиштирганда жуда кичикдир. Бу 
ҳолда сизот сувлари режими ўзгаришини башорат қилиш “Схема” ва “ТИА” 
босқичини асослаш учун масалани соддалаштириб баланс усулида ечиш мумкин. 
Аммо техникавий ва техникавий-ишчи лойиҳаларини асослаш учун 
ўтказилган аниқ тадқиқотларда, 50 минг гектаргача бўлган массивларда, суғориш 
масссивидан қўриқ ерларга чиқиб кетадиган ер ости суви оқими сарфини ва бу 
ерлардаги мавжуд объектларни сув босишини ҳисобга олиш зарур, яъни суғориш 
массивида ва унинг атрофида сунъий зовурлар лойиҳасини асослаш учун асос 
бўлаоладиган массивнинг табиий дреналанганлиги миқдорини баҳолаш зарур. 
91

---