Mendeleyev davriy sistemasining

Kimyoviy xossalari

Kovalent radiusi	125 pm
Van-der-Vaals radiusi	139 pm
Ion radiusi	(+2e) 74 pm
Elektrmanfiyligi	1,65 (Poling shkalasi boʻyicha)
Elektrod potensiali	-0,76 V
Oksidlanish darajalari	+2 +1, 0 (amfoter oksidida)
Ionlanish energiyasi	1‑chisi: 905,8(9,39) kJ/mol (eV) 2‑chisi: 1733,3 kJ/mol (eV) 3‑chisi: 3833 kJ/mol (eV)
Oddiy moddaning termodinamik xossalari
Termodinamik fazasi	Qattiq
Zichligi (n.sh.da)	7,133 g/sm³
Zichligi (e.h.da)	6.57 g/sm³
Erish harorati	692 K
Qaynash harorati	1180 K
Uchlangan nuqtasi	692.687 K (420°C), 100 kPa
S. erish issiqligi	7,28 kJ/mol
S. bugʻlanish issiqligi	114,8 kJ/mol

Kimyoviy xossalari

Rux atsetati
Rux havoda barqaror, chunki yupqa oksid parda keyingi oksidlanishdan himoyalaydi. Rux asosan yuqori haroratda aktivlashib, oddiy moddalar — galogenlar, kislorod va oltingugurt bilan reaksiyaga kirishadi.
{\displaystyle {\mathsf {Zn^{0}+Cl_{2}^{0}{\xrightarrow {t^{o}}}Zn^{+2}Cl_{2}^{-1}}}}{\displaystyle {\mathsf {2Zn^{0}+O_{2}^{0}{\xrightarrow {t^{o}}}2Zn^{+2}O^{-2}}}}{\displaystyle {\mathsf {Zn^{0}+S^{0}{\xrightarrow {t^{o}}}Zn^{+2}S^{-2}}}}Rux azot va vodorod bilan reaksiyaga kirishmaydi. Rux nitrid Zn₃N₂ va rux gidrid ZnH₂ bevosita yoʻllar bilan olinadi. Murakkab moddalar — kislota, ishqor eritmalari va suv bilan rux sharoitga qarab har xil reaksiyaga kirishadi. Suv odatda rux bilan taʼsirlashmaydi. Qizdirilganda rux suv bilan quyidagi tenglama boʻyicha reaksiyaga kiradi:

{\displaystyle {\mathsf {Zn^{0}+H_{2}^{+1}O^{-2}{\xrightarrow {t^{o}}}Zn^{+2}O^{-2}+H_{2}^{0}\uparrow }}}Elektr kimyoviy kuchlanishlar qatorida rux vodoroddan ancha chapda turadi va kislotalardan vodorodni siqib chiqaradi^[5]. Shuning uchun odatda rux laboratoriya amaliyotlarida Kipp apparati yordami bilan vodorod olishda foydalaniladi:

{\displaystyle {\mathsf {Zn+2HCl\rightarrow ZnCl_{2}+H_{2}\uparrow }}}Rux azot va toʻyingan sulfat kislotalarda eritilganda vodorodni ajratmaydi, unda azot yoki oltingugurt birikmalari hosil boʻladi.
Rux amfoter xossaga ega. U suyuqlantirilganda ishqorlar bilan reaksiyaga kiradi. Ishqorlarning kuchli eritmalarida asosan qizdirilganda eriydi.
{\displaystyle {\mathsf {Zn+2NaOH\rightarrow Na_{2}ZnO_{2}+H_{2}\uparrow }}}

Oddiy moddaning kristall panjarasi
Kristall tuzilishi	​hexagonal close-packed (hcp)
Panjara parametrlari:	a = 2.6648 Å c = 4.9468 Å
c/a nisbati	1.8563494446112
Debay harorati	234 K
Boshqa xarakteristikalari
Magnit tuzilishi	diamagnetik
Solishtirma qarshiligi	(20 °C) 59 Om·m
Issiqlik oʻtkazuvchanligi	(300 K) 116 Vt/(m·K)
Issiqlikdan kengayishi	(25 °C) 30.2
Tovush tezligi	(20 °C) 3850 m/s
Yung moduli	108 GPa
Siljish moduli	43 GPa
Puasson koeffitsienti	0.25
Moos qattiqligi	2.5
Brinell qattiqligi	412 MPa

Ishlatilishi

Rux oddiy sharoitda havo kislorodi va suv bilan reaksiyaga kirmaydi, shuning uchun uning asosiy massasi temir va poʻlat buyumlarni qoplashda ishlatiladi. Rux metallarning elektrokimyoviy kuchlanish qatorida temirdan chapda joylashgani uchun korroziya birinchi boʻlib rux qoplamida boshlanadi, temirga oʻtmaydi. Sirtida ozgina rux qolsa ham temir yemirilmaydi.
Koʻp miqdorda rux galvanik elementlar tayyorlashda sarflanadi. Metall rux gidrometallurgiya jarayonlarida qaytaruvchi sifatida koʻpchilik qimmatbaho metallarni, jumladan, kumush, oltin, kadmiy va boshqalarni eritmalardan ajratib olishda ishlatiladi.

Rux birikmalari

Rux oksid[tahrir | manbasini tahrirlash]

Rux oksid, ZnO — ruxning kislorod bilan birikmasi. Oq rangli kristall modda. Zichligi 5,7 g/sm³; 1800 °C da sublimatsiyalanadi. Suvda oz eriydi; kislotalarda erib tegishli tuzlarni beradi. Amfoter — ishqorlarda erib sinkatlar hosil qiladi^[6].
Rux oksid tabiatda sinkit (qizil rux rudasi) minerali koʻrinishida uchraydi. Sirlar tayyorlashda, oq boʻyoq, kauchuk, selluloza, plastmassa, rezina toʻldirgichlari, tibbiyotda malham sifatida ishlatiladi.
Rux oksid zaharli, uni hidlagan odam isitma chiqaradi, boshi ogʻriydi, koʻngli ayniydi va yoʻtal tutadi. Yuqori haroratda (1200 °C) rux oksid ishqoriy yer metallari bilan reaksiyaga kirishib MeZnO₂ tarkibli tsinkatlar hosil qiladi.

Oddiy moddaning kristall panjarasi
Kristall tuzilishi	​hexagonal close-packed (hcp)
Panjara parametrlari:	a = 2.6648 Å c = 4.9468 Å
c/a nisbati	1.8563494446112
Debay harorati	234 K
Boshqa xarakteristikalari
Magnit tuzilishi	diamagnetik
Solishtirma qarshiligi	(20 °C) 59 Om·m
Issiqlik oʻtkazuvchanligi	(300 K) 116 Vt/(m·K)
Issiqlikdan kengayishi	(25 °C) 30.2
Tovush tezligi	(20 °C) 3850 m/s
Yung moduli	108 GPa
Siljish moduli	43 GPa
Puasson koeffitsienti	0.25
Moos qattiqligi	2.5
Brinell qattiqligi	412 MPa

Rux gidroksid

Rux gidroksid, Zn(OH)₂ — oq iviqsimon choʻkma holida rux tuzlari eritmasiga ishqor taʼsir ettirib olinadi. Vaqt oʻtishi bilan kristall holga oʻtadi. Amfoter birikmalar singari rux gidroksid ortiqcha ishqorda, kislotalarda va ammiakning suvli eritmasida oson eriydi. Rux gidroksidning kislotalarda eruvchanligi neytrallanish reaksiyasiga asoslangan.

{\displaystyle {\mathsf {Zn(OH)_{2}+2HCl\longrightarrow ZnCl_{2}+2H_{2}O}}}Ortiqcha ishqorda esa — eruvchan tsinkatlar hosil boʻladi.
{\displaystyle {\mathsf {Zn(OH)_{2}+2NaOH\longrightarrow Na_{2}[Zn(OH)_{4}]}}}Ruxning barcha tuzlari eritmalarda kuchli kislota — Zn²⁺ kationi hisobiga gidrolizga uchraydi.
{\displaystyle {\mathsf {Zn^{2+}+HOH\longrightarrow ZnOH^{+}+H^{+}}}}Rux sulfat

Rux sulfat, ZnSO₄ — rangsiz ortorombik panjarali kristall modda; zichligi 3,74 g/sm³. 800—900 ° da ZnO va SO₂ ga ajraladi. Suvdagi eritmalaridan suvli kristallogidrat ZnSO₄ * 7H₂O — rux kuporosi koʻrinishida ajralib chiqadi.

Rux sulfat viskoza ishlab chiqarishda, boʻyoqchilikda, chitlarga gul bosishda, elektrolitik usulda rux metalli olishda, mikrooʻgʻit sifatida va tibbiyotda ishlatiladi.

Rux sulfid

Rux sulfid, ZnS — ruxning oltingugurt bilan birikmasi. Ikkita modifikatsiyasi bor: biri kub shaklida kristallanadigan α = ZnS — sfalerit, ikkinchisi geksagonal shaklda kristallanadigan β = ZnS — vyurtsiddir.

Suyuqlanish harorati 1850° (150 atm bosim ostida), zichligi 3,98—4,092 g/sm³, 1185° da sublimatsiyalanadi. Suvda erimaydi, kislotalarda yaxshi eriydi.
Sfalerit rux olishda muhim xomashyo hisoblanadi. Lyuminoforlar komponenti, bariy sulfat bilan aralashmasi oq boʻyoq — litopon olishda, kadmiy sulfid bilan aralashmasi kineskoplar tayyorlashda ishlatiladi.

Ruxning tarixi
Topilgan joyi	Hindiston
Kashf qilingan yili	Eramizdan avvalgi 1000-yildan oldin
Ruxdan foydalanish
Sanoatda	Metallarni korroziyadan saqlash
Tibbiyotda	Malham
Rux jahon miqyosida
Jahon zaxiralari	350000^[1] ming tonna
Koniga boy davlatlar	Rossiya, Avstraliya, Qozogʻiston va boshqalar^[1]
Ishlab chiqarilishi (d.b.)	11 277 ming tonna/yil
Ishlab chiqaruvchilar (e.y.)	Xitoy, Avstraliya, Peru, AQSH va boshqalar
Tan narxi	1600^[2] $ (AQSH)/tonna
Eksportchilari (e.y.)	Avstraliya, Kanada, Xitoy va boshqalar
Importchilari (e.y.)	AQSH, Germaniya va boshqalar^[1]

Rux xlorid

Rux xlorid
Rux xlorid, ZnCl₂ — ruxning xlor bilan birikmasi, rangsiz kristall modda. Suyuqlanish harorati 318°, qaynash harorati 732°, zichligi 2,91 g/sm³. Suvda yaxshi eriydi.
Rux konsentratiga osh tuzini qoʻshib qizdirish, haydash va uni chang holida tutib yigʻish, shuningdek, rux oksidi yoki metall boʻlaklariga xlorid kislota taʼsir ettirish, soʻngra bugʻlatish usullari bilan olinadi.
Rux xlorid yogʻochni chirishdan saqlashda, metallarni payvandlashda (oksid pardalardan tozalashda), pergament ishlab chiqarishda qoʻllanadi.

Jahonda ishlab chiqarili

2009-yilda butun dunyoda ishlab chiqarilgan ruxning miqdori 11,277 million tonnani tashkil etdi

Eng uzoq yashovchan izotoplari

Izo IT YYD YSH YE (MeV) YM ^64Zn 48.6% >2.3×10^18 y (β^+β^+) 1.096 ^64Ni ^65Zn sin 243.8 k ε 1.3519 ^65Cu γ 1.1155 – ^66Zn 27.9% ^66Zn stabil 36 ta neytronlar bilan ^67Zn 4.1% ^67Zn stabil 37 ta neytronlar bilan ^68Zn 18.8% ^68Zn stabil 38 ta neytronlar bilan ^69Zn sin 56 min β^− 0.906 ^69Ga ^69^mZn sin 13.76 st β^− 0.906 ^69Ga ^70Zn 0.6% >1.3×10^16 y (β^−β^−) 0.998 ^70Ge ^71Zn sin 2.4 min β^− 2.82 ^71Ga ^71mZn sin 3.97 k β^− 2.82 ^71Ga ^72Zn sin 46.5 st β^− 0.458 ^72Ga Qavsga olingan yemirilish shakllari bashorat qilingan, lekin hozircha kuzatilgani yoʻq