Menejment va statistika

hisoblashga qaratilagan. Ingliz iqtisodchi olimi Dj.Xiks ta’limotiga ko‘ra «daromad» bu o‘zining to‘plangan boyliklarini kamaytirmagan holda o‘ziga hech qanday moliyaviy majburiyatlarni olmagan holda iste’mol tovarlari va xizmatlarini sotib olishi mumkin bo‘lgan maksimal pul summasidan tashkil topadi.

MHTning yana bir yo‘nalishi bu ishlab chiqarish omillarining qiymatni yaratishdagi rolini aniqlashga qaratilgan. Avvalgi davrda qiymatni faqat tirik mehnat yaratadi deb qaralgan bo‘lsa, MHT ta’limotiga asosan yer va kapital ham xuddi mehnat kabi qiymat yaratishda qatnashadi deb qaraladi.

MHT yangi standartida barcha xo’jalik yurituvchi subyektlar quyidagi 5 ta sektorlarga guruhlangan :

• 
  nomoliyaviy korparatsiyalar sektori (tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi);
  
• 
  moliyaviy muassasalar sektori;
  
• 
  davlat muassasalari sektori;
  
• 
  uy xo‘jaligi sektori;
  
• 
  uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat (ijtimoiy) muassasalar sektori;
  
• 
  Tashqi iqtisodiy aloqalar sektori.
  

Nomoliyaviy korxonalar guruhi turli mulkga (davlat, jamoa, aksioner, xususiy va shu kabi) asoslangan korxonalarni o‘z ichiga oladi. Ular mahsulot ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi turli korxonalardir.

Moliyaviy tashkilotlar guruhiga markaziy va boshqa tijorat banklari, kredit hamda sug‘urta muassasalari kiradi.

«Uy xo‘jaligi» guruhi mustaqil yuridik maqomga ega bo‘lmagan ishlab chiqaruvchilarni ya’ni ishchi va xizmatchilarning shaxsiy yordamchi xo‘jaliklari, turli xunarmand – kosiblarni o‘z ichiga oladi.

Uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat (ijtimoiy) tashkilotlar guruhiga fan, sog‘liqni saqlash, madaniyat, san’at, dam olish uylari sanatoriylar hamda jamoa tashkilotlari kiradi.

Shunday qilib, MHTda behisob miqdordagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning barchasi beshta nisbatan bir xil guruhlarga - sektorlarga birlashtirilgan. MHTda har bir sektor uchun andozaviy hisoblamalar yig‘indisidan foydalaniladi va quyidagi operatsiyalar: ishlab chiqarish, daromadlarni hosil bo‘lishi, daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, ularni saqlash va jamg‘arish, moliyaviy aktivlarni sotib olish va moliyaviy majburiyatlar olish kabilar hisobga olinadi.

2. Asosiy hisoblamalar tizimi

Hisoblamalar MHTning eng muhim qismi hisoblanadi. Ularda institutsional birliklar yoki korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, uy xo‘jaliklari va h.k.lar amalga oshirgan iqtisodiy operatsiyalar qayd etiladi. Qayd etilgan operatsiyalar shu mamlakat rezidentlari yoki xorij mamlakatlar rezidentlari orasida amalga oshirilgan bo‘lishi mumkin.

Hisoblamalardagi qayd etilganlar alohida iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmay, balki iqtisodiy operatsiyalar guruhiga tegishli bo‘ladi, masalan, iste’mol, jamg‘arish, eksport va h.k. ba’zi yozuvlar iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmagan (bunda ikki va undan ortiq institutsional birliklar orasidagi ixtiyoriy ravishdagi o‘zaro bog‘lanish nazarda tutiladi), balki ekstraordinar hodisalar (yong‘in, tabiiy ofat, urush va h.k.) natijasida aktivlar hajmining o‘zgarishini aks ettirishi mumkin.

Hisoblamalardagi ayrim qayd etishlar - iqtisodiy jarayonlar har xil tomonlarini aks ettiruvchi har xil analitik jamlovchi ko‘rsatkichlar ham bo‘lishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlarning ko‘pchiligi, masalan, qo‘shilgan qiymat, jamg‘arish, birlamchi daromadlar balans usuli bilan yoki resurs qismi summasi bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq sifatida yoziladi. Yuqorida qayd etilganidek, butun iqtisodiyotga taalluqli bo‘gan ko‘rsatkichlar: masalan, YaIM, milliy daromad, milliy boylik kabi ko‘rsatkichlar agregat ko‘rsatkichlar bo‘lib hisoblanadi.

Tuzilishi bo‘yicha MHT hisoblamalari buxgalteriya hisobi hisoblamalariga o‘xshaydi. Ular T-formasiga ega bo‘lib, ularni balanslashtirishning ikki xil usuli mavjud. Ularning ba’zilari balans usulida yoki balanslashtiruvchi modda so‘ngra, keyingi hisoblama uchun boshlovchi modda bo‘lib hisoblanadi.

Boshqa hisoblamalar «aniqlash bo‘yicha» balanslashtiriladi. Buning mohiyati shundaki, unda hisoblamaning resurs qismi bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq aniqlanadi. Shunday hisoblamalardan biri «tovar va xizmatlar» hisoblamasidir. U tovarlar va xizmatlarni har xil maqsadlarda foydalanishni aks ettiradi: iste’mol, jamg‘arish va boshqalar. Bu hisoblamada balanslashtiruvchi modda bo‘lmaydi. Ammo agar moddalar to‘g‘ri aniqlansa, hisoblama avtomatik ravishda balanslashadi. Agar balanslashmay qolsa, u holda hisob-kitob ishlarida noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan bo‘ladi.

MHT hisoblamalarida ikki tomonni bir-biridan ajratish lozim bo‘ladi: resurslar va resurslardan foydalanish. Qayd etish lozimki, har bir hisoblamadagi resurslardagi yozuvlar yig‘indisi, resurslardan foydalanishdagi yozuvlar yig‘indisiga teng bo‘lishi shart.

MHTda hisoblamalarning aniq tasnifi mavjud. Quyidagi hisoblamalar guruhini bir-biridan ajratish lozim:

• 
  iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar;
  
• 
  iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar;
  
• 
  ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar;
  
• 
  butun iqtisodiyot uchun hisoblamalar (yig‘ma hisoblamalar)
  

Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar o‘z navbatida quyidagi

guruhlarga ajratiladi:

• 
  joriy hisoblamalar;
  
• 
  jamg‘arish hisoblamalar;
  
• 
  aktivlar va passivlar balanslari;
  

joriy hisoblamalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  ishlab chiqarish hisoblamasi;
  
• 
  daromadlarni hosil bo‘lishi;
  
• 
  daromadlarni birlamchi taqsimlash;
  
• 
  daromadlarni pul formada qayta taqsimlash;
  
• 
  ixtiyordagi daromadlardan pul formada foydalanish;
  
• 
  daromadlarni natural formada qayta taqsimlash;
  
• 
  tuzatish kiritilgan ixtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamalari.
  

Jamg‘arish hisoblamalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  kapital bilan operatsiyalar hisoblamalari;
  
• 
  moliyaviy hisoblama;
  
• 
  aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamalari;
  

1. 
   aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamalari;
   
2. 
   aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari.
   

Aktiv va passivlar balanslari o‘z ichiga quyidagilarni oladi:

• 
  davr boshidagi aktiv va passivlar balansi;
  
• 
  davr oxiridagi aktiv va passivlar balansi.
  

Joriy hisoblamalar quyidagi korinishda bo’ladi.

Umuman olganda BMT tomonidan qabul qilingan milliy hisoblar tizimining yangi standarti (MHT-93) 700 sahifada iborat bo’lib, 21bob va 600 ga yaqin bir-biriga bog’liq hisoblamalarni o’z ichiga oladi.²