Metamarfozni umrtqasiz hayvonlar uchun ahamiyati

OʼZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA
MAXSUS TAʼLIM VAZRLIGI
MIRZO ULUGʻBEK NOMIDAGI
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI MILLIY UNUVERSITETI
BIOLOGIYA FAKULTETI BIOLOGIYA YOʻNALISHI
1-KURS TALABASI
USMONOVA DIYORANING
ZOOLOGIYA FANIDAN
"METAMARFOZNI UMRTQASIZ HAYVONLAR UCHUN AHAMIYATI"
MAVZUSIDAGI KURS ISHI.

Reja:

1. Umrtqasizlar orasidagi metamarfoz avlodlar almashinuvining uzluksiz taminlanishidir.

2. Toʻliq metamarfoz bilan rivojlangan organizmlarning biosferada tutgan ahamiyati.

3. Toʻliq boʻlmagan metamarfoz bilan rivojlangan organizmlarning biosferada tutgan ahamiyati.

4. Metamarfoz yoʻli bilan rivojlanishning ahamiyatga moyil tomonlari.

Ona organizimidagi yoki tuxum ichidagi rivojlanish embrional rivojlanish deyiladi.Tuxum ostidan yoki ona organizmidan yosh hayvonning chiqishidan tabiiy oʻlimgacha boʻlgan davr post embrional davr deb ataladi.Postembrional rivojlanishning truba matamarfozli yoʻllari farqlnadi.

Metamarfoz yunoncha soʻzdan olingan boʻlib "metomorphosis"-oʻzgarib qolish degan maʼnoni anglatadi.Hayvonlarda metamarfoz yaʼni metaboliya organizm tuzilishining tubdan oʻzgarishi demakdir.Metamarfoz bilan rivojlanish koʻpchilik umrtqasizlar,ayrim umrtqalilar-minogalar,ayrim baliqlar (ikki xil nafas oluvchilar),suvda va quruqlikda yashovchilar uchun xosdir.Metamarfoz bilan rivojlanishda hayvonlar hayot siklida voyaga yetgan organizmdan farq qiladigan bitta yoki undan koʻproq lichinkali davri boʻladi.Metamarfoz turning saqlanib qolishi va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Tuban umrtqasizlar (gʻovaktanlilar,boʻshligʻichlilar)ning kiprikli va erkin suzib yuradigan lichinkalari (paxnximula amfibla-stula)turning keng tarqalishiga yordam beradi.Bunda koʻpincha avlod almashinuvi (jinssiz va jinsiy koʻpayishning gallanishi) bilan ham murakkablashadi.Avlod almashinmay-digan metamarfozda tuxumdan chiqqan lichinka turning tarqalishiga yordam beradi.Masalan kiprikli chuvalchanglar-ning troxofora-si , mollyuskalarning veligeri,qisqichba-qasimonlarning na-upleus va zoyeali lichinkasi.


Metamarfozning 2 ta tipi farqlanadi:

• 
  Toʻliq oʻzgarish bilan rivojlanish.
  
• 
  Chala yaʼni toʻliq boʻlmagan oʻzgarish bilan rivojlanish.
  

Toʻliq oʻzgarish bilan rivojlanish yoki toʻliq metamarfoz golometamarfoz deb ataladi.Bunday rivojlanishda tuxumdan chiqqan lichinka tashqi va ichki tuzilishiga koʻra ota-ona formalariga mutlaqo oʻxshamaydi.Bu bosqichda hasharot rivojlanishining tuxum ,qurt,gʻumbak voyaga yetgan davri boʻladi.

Bunday lichinka chin lichinka yoki qurt deb ataladi.Bu esa baʼzi lichinaga xos organlarning mavjudligi jinsiy voyaga yetgan davridagi organlarning yoʻqligi bilan farq qiladi.

Toʻliq oʻzgarish bilan rivojlanish qanotli yuksak hasharotlar yani qattiq qanotlilar,tangacha qanotlilar,ikki qanotlilar,parda qanotlilar uchun xosdir.

Ular lichinkasining tanasi chuvalchangsimon shaklda boʻlib qurt deb ataladi.Lichinkalarning tuzulishi va hayot kechirishi voyaga yetgan hasharotlardan keskin farq qiladi.Buni biz kapalak misolida koʻrib chiqishimiz mumkin.

Ayrim toʻliq metamarfoz bilan rivojlangan organizmlarning masalan tut ipak qurti kapalagining qurti postembrional davrning qurtlik bosqichida pilla oʻrash orqali ipakchilik sanoatiga katta foyda keltiradi.

Toʻliq metamarfoz bilan rivojlanadigan hasharotlarning lichinkalarini tuzilishiga koʻra bir necha xilga ajratish mumkin.

• 
  Koʻkrak boʻgʼinlarida uch juft oyoqlari boʻladigan chuvalchangsi-monlar lichinkalarda (qoʻngʻizlarda)
  
• 
  Koʻkrak oyoqlari bilan birga qorin boʻlimida ham soxta oyoqlari boʻladigan lichinkalar (kapalaklar, pardaqanotlilar turkumidan arrakash-lar va yaydoqchilar)
  
• 
  Tana boʻgʻimlari aniq koʻrinmaydi-gan , koʻkrak oyoqlari boʻlmagan,kam harakat,lekin bosh qismi yaxshi rivojlangan lichinkalar (koʻpchilik pardaqanotlilar va qoʻngʻizlar xusu-san chumolilar, arilar, poʻstloqxoʻr va uzuntumshuq qoʻngʻizlar).
  
• 
  Boshsiz va oyoqsiz lichinkalar (pashshalar ,sanalar,soʻqirlar).Lichinkalik davrida yirtqichlarning ozigʻi boʻlib,tabiatta oʻz ahamiyatiga ega boʻlgan hasharotlar aynan toʻliq oʻzgarish bilan rivojlangan hasharotlar ham mavjud.