Metanimiya ( grekcha – ko’chirish ) nutq mexanizmi biror leksema denotatining tashqi, zohiriy o’xshashligi asosida ma’noni ifodalash uchun ishlatilishi

11. 04. 2023
Mavzu: Hosila ma’no bo’yicha mashqlar

Hosila ma’no bir necha yo’l bilan hosil qilinadi: metafora, metonimiya, snekdoxa va vazifadoshlik kabi. Hosila ma’nolar to’g’ri, bosh ma’no asosida paydo bo’ladi.

Metanimiya ( grekcha – ko’chirish ) nutq mexanizmi biror leksema denotatining tashqi, zohiriy o’xshashligi asosida ma’noni ifodalash uchun ishlatilishi.
Sinekdoxa ( grekcha – nisbatlash ) yo’li bilan hosil qilingan ko’chma ma’no deganda, biror narsaning qismi bilan unga mansub butunni atash tushuniladi.
Masalan:
1 . O’n qo’li, o’n hunar
2 . Uyimizda uchta tuyog’imiz bor
3 . Yig’ilishga mo’ylovni ham chaqir
5 . O’zbek bo’yiga tom solar

Metanimiya ( grekcha – qayta nomlash ) ifodalanmishlarning o’zaro bog’liqligi aloqadorligi asosida bir ifodalanuvchi uchun ishlatilishi.
Masalan:
1 . U bugun azizaga qo’l qo’ydi
2 . Stol ustidagi xatga ko’zim tushdi
3 . Bu odamning ko’zi bor ekan
4 . Og’zi buzuq odam ekan
5 . Yoshlarimizga ko’z tegmasin


Vazifadoshlik – semema vujudga kelishining asosiy yo’llaridan biri. Vazifadoshlik asosida semema vujudga kelishi ham, metaforada bo’lgani asoslanadi. Biroq metaforada tashqi o’xshashlikka asoslansa, vazifadoshlikda bajariladigan vazifaning o’xshashligi asosida yangi ma’no vujudga keladi.
Masalan:
1 . Yaktakning tugmasi – zamonaviy kiyimning tugmasi.
2 . Kamonning o’qi – miltiqning o’qi
3 . Odam oyog’I – stul oyog’i

1 – mashq
Gaplarni o’qing. Ko’chimlarni aniqlang, ularning nutq ifodaliligini ta’minlashdagi ishtirokini izohlang.
1 . Ammo siz hurmatlilarga ma’lumdirki, bizning shu Otabekdan o’zga farzandimiz bo’lmay, dunyoda o’zimizdan keyin qoldirayotgan tuyog’imiz va ko’z tikkan orzu havasimiz shul Otabekdir.
2 . Yuzlari tandirdan endi uzilgan nonday qizil, mo’ylovli biro dam uloq boshida keldi.

1 – matn
O’zbekistonni yangilanish va rivojlantirishningiz yo’li 4 ta asosiy negizga asoslanadi. Bu negizlar umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, ma’naviy me’rosini mustahkamlash va rivojlantirish, insonning o’z imkoniyatlarini namoyon qilish.

O’n sakkizinchi aprel

Mavzu: Omonimiya, giponimiya, graduonimiya va partonimiya bo’yicha mashqlar tahlili
1 – mashq
Quyidagi berilgan gaplar tarkibidan istarizmlarni aniqlang.
1 . Kanizaklardan biri malikaning buyrug’ini bajarish uchun saroy tashqarisiga chiqdi.
2 . Buyuk allomalarimiz: Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, al – Xorazmiy, ibn sino falakiyot, riyoziyot, handasa, fiqh kabi ilmlarni chuqur o’rganib, bu fanlar rivojiga katta hissa qo’shganlar.
3 . Payg’amlar yo’lladim uyg’on hilolim, Junun oqshomlari ochdi jamolin,
Poyalar uribman domingga sening
Sen mening,
Sen mening,
Sen mening.
4 . Jangda askarlarning sovut va dubulg’asi quyosh nurida o’zgacha yaltirar edi.
5 . Amin Qobil boboga qarab og’zini ochmasdan qattiq kekirdi, keyin baqbasini osiltirib kuldi.
6 . Bosqinchilar shaharni talon – taroj qilib, odamlarni qul qilib olib ketishibdi.
2 – mashq
Quyidagi neologizmlarning ma’nosi bilan to’g’ri taqqoslang
1 . Auksion a) rasmiy dallol
2 . Broker b) hukumat bayonoti
3 . Dekloratsiya c) narsalarning o’zaro muvofiq salmog’i
4 . Antivirus d) kimoshdi savdosi
5 . Xaker e) dasturlar zararlanish u – dastur
6 . Balans k) dasturlarni noqonuniy buzuvchi shaxslar

3 – mashq

Quyidagi arxaik so’zlarning bugungi kunda qo’llanadigan shaklini toping.
1 . Ma’mura

1. 
   Jannat b) obod shahar c) shirin so’z
   

2 . Xiromon

1. 
   Chiroyli yurish b) lutf c) xirmon
   

3 . Takallum

1. 
   Chekka b) chiroyli gapirish c) nutq
   

4 . Xushgo’y

1. 
   Shirinso’z b) so’z, nutq c) murosa
   

5 . Kanora

1. 
   Lutf b) chekka c) ziyoratgoh
   

6 . Harzago’y

1. 
   Yomon so’z aytuvchi b) tarjimon c) sergap
   

4 – mashq

Quyidagi gaplardan omo – leksemalarni aniqlang va bu so’zga omonim bo’luvchi boshqa so’zlarni ham misol keltiring

1 . Negadir keying vaqtlarda milkim qonaydigan bo’ldi

2 . Katta sovuq kapkirini bir maqomda tebratib chiqillayotgan katta devor soati uzib – uzib dang’illay boshladi
3 . Berini ikkiga chaqib, ikkini to’rt qilishga omil ota qizini ishlagani qo’ymagan edi.
4 . Eski pasxani buzganda ehtiyot bo’ling, otsiz chaqib olmasin

Giponimiya – lug’at boyligidagi leksemalarning pog’onali ( ierarxik ) aloqasidan kelib chiqadigan ma’no munosabatlari. Bunday munosabatlarning mohiyati shundaki, torroq tushuncha yoki ma’no ifodalaydigan leksemalar kengroq tushuncha yoki ma’no ifodalaydigan leksemalar bilan tur va jins aloqasida bo’ladi.

OT leksemasi
Sinonimiya – ot, tulpor, arg’umoq, baytal, biya
Graduonimiya – qulun toy, arg’umoq, ot, tulpor
Giponimiya – to’riq, qora bayir, biya