Metodikalari kafedrasi

Tolib Yo‘ldosh “Uvol nima” she’ri 
Xalqimizning bir so‘zi bor: 
“Uvol” degan. 
Uvol demak-nobud qilma, 
Uvol!-demak. 
Non ushatsang ushoqlarin 
To‘kib, sochma. 
Ko‘rib turib nobudga hech 
Sen yo‘l ochma! 
“Uvol” haqida aytilayotgan she’r orqali o‘quvchilarga nafaqat oziq-ovqat 
mahsulotlariga, balki suvga, kiyim-kechakka ham aytilishi haqida bilim beriladi va 
asta-sekin ko‘nikmaga aylanib bola “uvol” haqidagi tushuncha va malakalarini o‘z 
hayotiy tajribasi davomida yanada boyitib boradi.
O‘quvchilarni kichik maktab yoshidan boshlab atrofida nimalar sodir 
bo‘layotganligini ko‘ra bilish va unga o‘z munosabatini bildirishga o‘rgatish, 
ehtiyot qilish kabi tejamkorlik, ko‘nikma va malakalari “uvol” tushunchasi orqali 
shakllantiriladi. Natijada bolaning oziq-ovqat mahsulotlariga, suvga, kiyim-

---

249 
kechakka, uydagi har bir narsaga hurmati oshadi. Shuningdek, odob-axloq insonlar 
uchun buyuk bir fazilat ekanligi, qilayotgan ishining to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri 
ekanligini bilishlari, har bir ishda odob bilan harakat qilinsagina bu albatta shodlik 
keltirishi haqida ma’lumotlar beriladi [1]. 
She’r, ertak, hikoyalarning kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni ma’naviy 
shakllantirishdagi o‘rni va roli quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
1. She’r, ertak, hikoyalar o‘quvchilarga quyidagi insoniy fazilatlar haqida 
saboq berishda qo‘l keladi: 
a) Kamtarlik haqida. Bunda yurish-turish, kiyinish, odamlarga nisbatan 
samimiy munosabatda bo‘lish haqida tushuntiriladi. 
b) Mehnatsevarlik haqida. Mehnatsevarlik insonnning butun hayoti va 
faoliyatida amalga oshadigan jarayon ekanligi, har bir harakat, har bir bosgan 
qadam mehnat tufayli ekanligi, odamlar birgalashib bir-birlariga yordamlashishlari, 
boshqalar to‘g‘risida qayg‘urganliklari, mehnatsevarlik bilan kasb-hunar egasi 
bo‘lish mumkinligi to‘g‘risidagi fikrlar bildiriladi.
s) To‘g‘rilik haqida. Bunda to‘g‘rilik bu ma’naviy boylik, tabiiy bir fazilat 
ekanligi, to‘g‘rilik inson qadrini yuksakka ko‘tarishi, to‘g‘ri odamga hamma 
ishonishi, to‘g‘rilik yaxshi xulqlarning posboni ekanligi, to‘g‘ri odamning yuzi 
hech qachon shuvut bo‘lmasligi to‘g‘risidagi tushunchalar singdiriladi.
2. So‘z qudrati haqida ma’lumot berishga ko‘maklashadi. 
Shirinsuxanlik inson fazilatining asosiy omillaridan biri ekanligi, uning aql-
zakovat, fikr-tuyg‘ulari, bilimi va madaniyati, saviyasi, tafakkuri ma’lum darajada, 
so‘zda ifoda etilishi, yaxshi so‘z bilan kishilarning ishonchini egallashi, ularning 
qalbidan joy egallash mumkin ekanligi ochib beriladi.
3. Vatanparvarlik haqida ma’lumot berib o‘tiladi. Masalan: Inson uchun 
Vatandan yuksakroq boylik yo‘qligi, Vatan tuyg‘usi har kimning qoniga ona allasi, 
bolaligida eshitgan she’r, ertak, hikoya, qo‘shiqlar bilan kirishi, vatanparvarlik-bu 
ona zaminga bo‘lgan muhabbat, uni sevish, e’zozlash ekanligi haqida tushuncha 
beriladi. 
Yuqoridagi mulohazalar asosida kichik maktab yoshidagi bolalar uchun 
badiiy adabiyot tanlashda o‘qituvchilar quyidagi talablarga qat’iy rioya qilishlari 
lozim:
a) She’r, hikoya, ertaklarning ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatiga; 
b) o‘quvchilarga tushunarliligiga; 
v) qanday tuzilishga egaligiga; 
g) badiiy tiliga; 
d) yaratilish davriga;
ye) o‘quvchilarning yoshi va ruhiy holatiga mos kelishi yoki kelmasligiga; 
yo) o‘quvchilar turmush tarziga muvofiqligiga;
j) o‘quv dasturlariga muvofiqligiga va hokazolar.
Xullas, she’r, ertak, hikoyalar kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni har 
tomonlama shakllantirishda eng qulay usul bo‘lib, ular orqali bolalar o‘zlarining 
insonlar bilan, tevarak-atrof bilan muomala-munosabatlarini to‘g‘ri tashkil qila 
oladilar.
O‘quvchilar qofiyani juda yaxshi sezadilar, uni hech mubolag‘asiz qidiradilar, 

---

250 
ularga so‘zlarning o‘xshash jaranglashi yoqadi, ko‘pincha ma’nosidan emas, balki 
qofiyalarning chiroyli jaranglashidan xursand bo‘ladilar. Ularga yangi she’rlarni 
o‘qib bera turib, ularning o‘zlari ovoz chiqarib talaffuz qilish lozimligini sezishlari 
uchun oxirgi so‘zlarni tushirib qoldirish mumkin. Bunday she’riy o‘yinlar 
o‘quvchilarga zavq bag‘ishlaydi, ular o‘zlarini aqlli, fahm-farosatli, zehni o‘tkir 
deb his qiladilar va bu ular uchun juda muhim. 
Quyida berilgan she’rdagi ma’no to‘g‘ri bo‘lsa bolalar “to‘g‘ri”, agar ma’no 
noto‘g‘ri bo‘lsa “noto‘g‘ri” deb inkor etib borishlari lozim. Bu esa o‘quvchilarni 
diqqatli bo‘lishiga, so‘zlarning ma’nosini tezda bilib olishga o‘rgatadi, fikrlash 
qobilyatlarini o‘stiradi.