Metodikalari kafedrasi

Ключевые слова: 
дополнительное образование, развитие речи, 
технологии ТРИЗ, “метод изобретения”, технология. 
Annotation. Preschool education is the primary link in the system of lifelong 
education. To improve the quality of speech development of preschoolers, it is 
necessary to activate the creative potential of teachers, expand their worldview, 
and introduce new technologies and innovations into the process of activity. One 
of such innovations is the use of TRIZ technology elements. 
Key words: 
additional education, speech development, TRIZ technologies, 
“method of invention”, technology. 
Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi boʻgʻini hisoblanib, 
u har tomonlama sogʻlom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va maktabga 
tayyorlashda gʻoyat muhim ahamiyat kasb etishi bugungi kunda dolzarbdir.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev rahbarligida 
maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish, mamlakatda milliy 
genofondni mustahkamlash, yosh avlodni yetuk kadrlar etib tarbiyalash 
masalalariga asosiy e’tibor qaratildi. Xususan, Oʻzbekiston Respublikasi 
Prezidentning “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish 
chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi farmoni[1]
hamda “Oʻzbekiston Respublikasi 
Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish toʻgʻrisida”gi qaroriga[2] 
muvofiq yangi tizim yaratildi. Maktabgacha ta’lim sohasida yagona davlat 

---

234 
siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, maktabgacha ta’lim muassasalari 
davlat va nodavlat tarmogʻni kengaytirish va moddiy texnik bazasini 
mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, maktabgacha 
ta’lim muassasalariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta’lim - tarbiya 
jarayonlariga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali 
bolalarni har tomonlama intellektual, manaviy-yetuk, jismoniy rivojlantirish 
hamda ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qoʻyildi. 
Maktabgacha yoshdagi davr maktabgacha yoshdagi bolalar uchun nutqni 
rivojlantirish uchun sezgir davr sifatida tan olinadi. Atrofdagilar bilan muloqot 
qilish zarurati nutqning koʻrinishini belgilaydi. Ijtimoiy aloqalarning shakllanishi, 
bilish jarayoni, ma’naviy va moddiy qadriyatlarning oʻzlashtirilishi ogʻzaki 
muloqot jarayonida sodir boʻladi. Kattalar bilan muloqot qilish orqali bola dialog 
shakllarini oladi. Aynan kattalar bilan muloqot qilish jarayonida maktabgacha 
ta’lim tashkilotida tarbiyachi dastlabki aloqani oʻrganadi, uning koʻrish sohasida 
mavjud boʻlmagan narsalar haqida gapira boshlaydi. Tengdoshlar bilan muloqot 
kommunikativ qobiliyatni shakllantirishning eng muhim koʻrsatkichidir. 
Kommunikativ qobiliyatni shakllantirish jarayonida kamida ikkita boʻgʻin 
rivojlanadi - tilni oʻzlashtirish (til qobiliyatini shakllantirish, tildan kommunikativ 
maqsadlarda foydalanish batafsil matn tuzish va interfaol oʻzaro ta’sirni oʻrnatish 
qobiliyatini nazarda tutadi, bu suhbatni boshlash, suhbatni davom ettirish, kerak 
boʻlganda mavzuni oʻzgartirish va suhbatdoshni qiziqtirishi uchun suhbat qurish 
qobiliyatini oʻz ichiga oladi. 
Nutqni rivojlantirish muammolarining dolzarbligi mahalliy maktabgacha 
ta’lim tashkilotlarining haqiqiy ehtiyojlari va mavjud qarama-qarshiliklar bilan 
belgilanadi: bir tomondan, nutqni rivojlantirish maktabgacha yoshdagi bolalarning 
umumiy rivojlanishida sezilarli potentsialga ega, boshqa tomondan, bu potentsial 
mavjud emas. Aksariyat bolalar maktabgacha ta'lim muassasalariga boradilar, ular 
nafaqat bolalarga qarashni, balki ularning har tomonlama va koʻp qirrali 
rivojlanishini, birinchi navbatda, nutqni ham oʻz ichiga oladi. Bolalar umumiy 
ta’lim muassasasi jamoasi bolalarning har tomonlama nutqini rivojlantirish uchun 
eng qulay shart-sharoitlarni yaratishi kerak. Shu munosabat bilan, barcha ta’lim 
faoliyati, boshqa har qanday kabi, bolalarning soʻz boyligini boyitish, 
takomillashtirishga qaratilgan boʻlishi kerak. Shu kabi boʻlishi lozim boʻlgan 
sharoitlardan, ya’ni nutq oʻstirish faoliyatlarida yaratilishi muhim boʻlgan oʻqitish 
usullaridan biri bu - maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda 
innovatsion oʻqitish usullarini joriy etishdir. Bu kabi oʻqitish usullarini 
faoliyatlarga olib kirish guruhdagi bolalarning oʻz ichki “men”ini anglashga hamda 
mustaqil fikrlash va oʻz mustaqil fikrlarini faoliyat jarayonlarida qoʻllay olish 
imkoniyatlarini kengaytiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish 
sifatini oshirish uchun pedagoglarning ijodiy salohiyatini faollashtirish, ularning 
dunyoqarashini kengaytirish, faoliyat jarayonlariga yangi texnologiyalar va 
innovatsiyalarni joriy etish kerak. Bunday yangiliklardan biri TRIZ texnologiyalari 
elementlaridan foydalanish misol boʻla oladi (TRIZ - ixtirochilik muammolarini 
hal qilish nazariyasi).
TRIZ ustida ishlash G.S.Altshuller va uning hamkasblari tomonidan 1946 

---

235 
yilda boshlangan. Birinchi nashr - 1956 yilda – “ixtirochilik ijodkorligi ma’lum 
qonunlarga muvofiq rivojlanadigan texnologiyaning oʻzgarishi bilan bogʻliq” 
degan gʻoyaga asoslangan ijodkorlik texnologiyasi va “yangi mehnat vositalarini 
yaratish sub’ektiv omillardan qat’i nazar, zarur. bunga munosabat, ob’ektiv 
qonunlarga boʻysunish”. TRIZning paydo boʻlishi ixtirochilik jarayonini undan 
tasodifiy elementlarni yoʻq qilish orqali tezlashtirish zarurati bilan bogʻliq edi: 
toʻsatdan va oldindan aytib boʻlmaydigan tushuncha, koʻr-koʻrona sanab oʻtish va 
variantlarni rad etish, kayfiyatga bogʻliqlik va boshqalar. Bundan tashqari, 
TRIZning maqsadi: psixologik inertsiyani olib tashlash va ijodiy tasavvurni 
kuchaytirish orqali ixtirolar sifatini oshirish va darajasini oshirish. Birinchi TRIZ 
darslari 1948 yilda G.S.Altshuller tomonidan boshlangan va 1998 yilgacha davom 
etgan. Shuni ta’kidlash kerakki, 1970-yillargacha. TRIZ treningi asosan 
eksperimental seminarlarda oʻtkazildi. Dastlab, “ixtiro qilish usuli”, “muammoni 
hal qilish - texnik qarama-qarshilikni topish va uni bartaraf etish” kabi qoidalar 
toʻplami sifatida oʻylab topilgan [3]. 
TRIZning asosiy gʻoyalari quyidagilarni oʻz ichiga oladi: nazariyalar ijodiy 
muammolarni hal qilish uchun katalizator hisoblanadi; bilim ijodiy mehnat quroli, 
har kimga ijodiy qobiliyatlar berilgan (har kim ixtiro qilishi mumkin); ijodkorlik, 
har qanday faoliyat kabi, oʻrganish mumkin.
TRIZning asosiy maqsadi - nafaqat bolalarning tasavvurini rivojlantirish, 
balki ularni sodir boʻlayotgan jarayonlarni tushungan holda tizimli fikrlashga 
oʻrgatish, pedagoglarga bolalarda ijodiy qobiliyatlarni aniq amaliy tarbiyalash 
uchun vosita berishdir. Atrofdagi dunyoning birligi va qarama-qarshiligini 
tushunishga va kichik muammolarini hal qilishga qodir boʻlgan shaxs sifatida 
shakllantirish imkonini beruvchi nazariyadir. Maktabgacha yoshdagi bolaga 
nisbatan TRIZ kontseptsiyasining boshlangʻich nuqtasi oʻqitishda tabiatga 
muvofiqlik tamoyilidir. Bolaga ta’lim berishda oʻqituvchi uning tabiatidan kelib 
chiqishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun TRIZ - bu asosiy dasturni 
oʻzgartirish uchun emas, balki uning samaradorligini oshirish uchun moʻljallangan 
jamoaviy oʻyinlar va tadbirlar tizimi. TRIZ elementlari maktabgacha yoshdagi 
bolalarda nutqni rivojlantirish jarayonini sifat jihatidan oʻzgartirishga imkon 
beradigan ta’sirchan potentsialni oʻz ichiga oladi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun TRIZ: Bu asosiy dasturni oʻzgartirish 
uchun emas, balki uning samaradorligini oshirish uchun moʻljallangan jamoaviy 
oʻyinlar, tadbirlar tizimi. Bu nazariyaning asoschisi G.S.Altshuller ishonganidek, 
“aniq hisoblash, mantiq, sezgi birlashtirgan yangisini yaratishning boshqariladigan 
jarayonidir”. 
TRIZ elementlaridan foydalanganda bolalarning ijodiy va aqliy faoliyati 
sezilarli darajada faollashadi, chunki TRIZ ularni davom etayotgan jarayonlarni 
tushungan holda keng fikrlashga va muammoning oʻz yechimini topishga 
oʻrgatadi. Ixtiro ijodiy fantaziyada, keyinchalik bolalar faoliyatining turli turlarida 
- oʻyin, nutq, san'at va hokazolarda ifodalanadigan narsalarni ixtiro qilishda 
ifodalanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni oʻqitishda TRIZdan foydalanish katta 
yoshdagi ixtirochi, yangi gʻoyalar generatoriga aylangan bolalardan haqiqiy 
ixtirochilarni etishtirishga imkon beradi. Shuningdek, TRIZ texnologiyasi 

---

236 
boshqalarning muvaffaqiyatidan quvonish, yordam berish istagi, qiyin vaziyatdan 
chiqish yoʻlini topish istagi kabi axloqiy fazilatlarni rivojlantiradi. TRIZ 
texnologiyasi va maktabgacha yoshdagi rivojlanishning klassik yondashuvi 
oʻrtasidagi asosiy farq bolalarga mustaqil ravishda savollarga javob topish, 
muammolarni hal qilish, tahlil qilish va kattalar aytganlarini takrorlamaslik 
imkoniyatini berishdir. TRIZ texnologiyasi universal vositalar toʻplami sifatida 
deyarli barcha faoliyat turlarida (ham ta'limda, ham oʻyinlarda va rejim 
lahzalarida) foydalanish mumkin. Bu maktabgacha yoshdagi bolaning ongida 
dunyoning yagona, uygʻun, ilmiy asoslangan modelini shakllantirishga imkon 
beradi. Muvaffaqiyatli vaziyat yaratiladi, qaror natijalari almashiladi, bir bolaning 
qarori boshqasining fikrini faollashtiradi, tasavvur doirasini kengaytiradi, uning 
rivojlanishini ragʻbatlantiradi. Texnologiya har bir bolaga oʻzining individualligini 
koʻrsatish imkoniyatini beradi, maktabgacha yoshdagi bolalarni qutidan tashqarida 
oʻylashga oʻrgatadi. TRIZ texnologiyasining arsenalida maktabgacha yoshdagi 
bolalar bilan ishlashda oʻzini yaxshi isbotlagan koʻplab usullar mavjud.