Metodikalari kafedrasi

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Xalq 
ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash togʻrisida” 
PF – 5712-sonli farmoni. Toshkent sh.2019-yil 29-aprel. 
2. “Oʻquvchilar savodxonligini baholash boʻyicha xalqaro tadqiqotlar dasturi” 
qoʻllanmasi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi ta’lim 
sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Ta’lim sifatini baholash boʻyicha xalqaro 
tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi, Toshkent, 2019 yil  
3. t.me/milliymarkaz 
UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA OʻQUVCHILARNING SINFDAN 
TASHQARI ISHLARINI TASHKIL ETISH 
Tashbekova Zulfiya Ikromovna, 
Jizzax shahridagi 22-kimyo-biologiyaga ixtisoslashgan
maktabining biologiya fani oʻqituvchisi 
Annotatsiya: ushbu maqolada umumta’lim maktablarida sinfdan tashqari 
ishlarini tashkil etish masalalariga qaratilgan. 
Kalit so‘zlar: sinfdan tashqari ishlar, toʻgarak ishlari, tabiat, STEAM 
 
Sinfdan tashqari ishlar - umumiy oʻrta taʼlim maktabi oʻquv tarbiyaviy 
ishining tarkibiy qismi, oʻquvchilarning boʻsh vaqtini tashkil etish shakllaridan 
biri. Sinfdan tashqari ishlar oʻquvchilarni barkamol shaxs sifatida shakllantirish va 
ularni hayotga tayyorlashda keng imkoniyatlar yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarga 
oʻquvchilar bilan oʻtkaziladigan va ularga tarbiya hamda bilim berishga qaratilgan 
turli xil mashgʻulotlar tizimi kiradi. Bunday mashgʻulotlar pedagogik jamoa, sinf 
rahbari, yoshlar tashkilotlari rahbarligi va bolalarning oʻz-oʻzini boshqarish 
tashkilotlari tomonidan darsdan tashqari vaqtda uyushtiriladi. Oʻquvchilarning 
sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda oʻquvchilar saroylari, yosh texniklar, yosh 
tabiatshunoslar, yosh sayyohlar klubi va maktabdan tashqari boshqa muassasalar 
katta yordam beradi. Sinfdan tashqari ishlarning asosiy shakllari sifatida ommaviy 
ishlar, mustaqil ishlarni koʻrsatish mumkin. 
Hozirgi zamon biologiyasi masalalari oʻquvchilarda katta qiziqish 
uygotmoqdaki, ular darsning oʻzi bilan hamma vaqt ham qanoatlantiravermaydi. 
Sinfdan tashqari mashgulotlarni tashkil etishda toʻgaraklar tashkil etish, kechalar 
hamda konferensiyalar, sinfdan tashqarii oʻqishlar va hakozolar oʻtkazish zarurati 
tugʻiladi. 

---

230 
Biologiya toʻgaragi biologiya bilan qiziqqan va qoʻshimcha ravishda 
shugullanishni xohlagan oʻquvchilar uchun tashkil etiladi. Biologiya toʻgaragida 
oʻtkaziladigan mashgʻulotlarning taxminiy mavzulari ushbu kursda barcha 
mavzularning metodikasida koʻrsatilgan. Bular avvalo oʻquvchilarning 
dunyoqarashini shakllantirish, fanga tabiatga va jamiyatga nisbatan muhabbat 
uygotish xarakteridagi mavzular boʻlishi kerak. Biz tavsiya qilayotgan koʻpgina 
mavzular faqat kitob oʻqishni emas, balki tirik tabiat burchagida tajribalar 
oʻtkazish, tabiatda kuzatshlar olib borish mikroskopda ishlashni ham talab etadi. 
To‘garak ishlarini mahalliy ilmiy muassasalarining ishlari bilan ham bogʻlab 
olib borish mumkin. Toʻgaraklarning ba’zi mashgʻulotlarida sinfdagi barcha 
oʻquvchilar taklif qilinadi. Toʻgarak azolari bunday mashgʻulotlarga qoʻlyozma, 
jurnallar, koʻrgazmalar tayyorlaydi.Umumiy biologiya kursiga oid ilmiy kechalar 
va konferensiyalar oʻtkazish, shubhasiz, oʻquvchilar e’tiborini jalb etadi. Ilmiy 
kechalarda qilinadigan dokladlar, kino koʻrsatish, kitoblardan ayrim kechalarda 
ifodali oʻqish, musiqa chalish, ashula aytish kabi ishlar bilan qoʻshilib olib 
borilishi mumkin. Konferensiya qat’iy reja asosida oʻtkaziladi, 
dokladlar qilinadi
, 
muzokaralarda soʻzga chiqadi, barcha tadbirlarga kitoblar koʻrgazmasi, 
oʻquvchilarning ishlaridan namunalar tayyorlanadi.
Biz fan oʻqituvchilarining asosiy maqsad va vazifamiz oʻquvchilarga, bizning 
kelajagimiz hisoblangan barkamol avlodga hayot ta’limotidan dars, bilim berish 
bilan birga, ularning boʻsh vaqtlarini toʻgʻri tashkil etish, oʻquvchilarni oʻzlarini 
qiziqtirgan fan toʻgaraklariga jalb etishdir.
Maktabda biologiyadan sinfdan tashqari ishning asosiy formasi biologiya 
toʻgaragidir. 
“Yosh biologlar” toʻgaragiga tabiatni sevuvchi, tabiat qonuniyat va 
hodisalariga qiziquvchi, moʻjizalar olamiga sayohat qilishni istovchi, tabobat olami 
sirlari – tilsimlarini ochishga urinuvchi turli yoshdagi yuqori sinf oʻquvchilari 
orasidan oʻzlarining xohishi bilan qabul qilinadi. Toʻgarakning maqsadi yuqorida 
faolligi 
keltirilgan 
oʻquvchilarning 
koʻproq 
vaqtini 
maktabda 
yosh 
tabiatshunoshlar davrasida samarali, maroqli oʻtkazishdan iborat. 
Toʻgarak mashgʻulotlarida oʻquvchilarning ijodiy faolligini, mustaqilligini, 
aniq maqsadga intiluvchanligini oshirish, mashgʻulotlar davrida har bir toʻgarak 
a’zosi oʻzini qiziqtirgan va ayni paytda yechimini topishga qiynalayotgan
masalalari ustida ishlashi, kelgusi toʻgarak mashgʻuloti uchun yangi, rejadan 
tashqari qiziqarli taklif va masalalar kiritishi mumkinligi oʻrganiladi. 
Toʻgarakning asosiy vazifalari: 
1. Dasturda berilgan ma’lumotlarning ayrim qismlarini chuqurroq oʻrganish, 
oʻquvchilarning biologik bilimlarini kengaytirish. 
2. Oʻquvchilarning individual qiziqishlarini va qobiliyatlarini oʻstirish. 
3. Oʻquvchi yoshlarga ekologik ta’lim- tarbiya berish. 
Toʻgarakka a’zo boʻlish ixtiyoriy holda ekanligi, toʻgarak mashgʻulotlarining 
sinfdagi mashgʻulotlardan farqli bo‘lishi muhim sharti hisoblanadi. Albatta 
toʻgarakka oʻqituvchi rahbar boʻladi, biroq bu yerda dars paytida ishlatilgan 
metodlarni hamma vaqt ham ishlatib boʻlmaydi. 
Ba’zi bir oʻqituvchilar hamda biologiya toʻgaraklarining rahbarlari toʻgarakka 

---

231 
faqat biologiyaga qiziquvchi oʻquvchilarnigina jalb qilmoq kerak deb oʻylaydilar. 
Bunday nuqtai nazar toʻgʻri emas, chunki pedagogik jarayon, sinfdan tashqi 
ishning yaxshi tashkil qilinishigina oʻquvchida biologiyaga qiziqish uygʻotish 
mumkin. 
Har bir bolada biologiyaga qiziqish uygʻotish mumkin, shuning uchun har bir 
oʻquvchi toʻgarakka a’zo boʻlishi mumkin. Tajriba toʻgarakning doimiy a’zolari 
sonini 20 kishidan orttirib yubormaslikni, ammo toʻgarak mashgʻulotlariga 
toʻgarakka a’zo boʻlmagan oʻquvchilarni ham taklif qilish foydali ekanini 
koʻrsatadi. 
Dars mashgʻulotlari davomida qisqa ma’lumot berilgan va oʻzlashtirishga 
ulgurolmay qolingan mavzular boʻyicha qoʻshimcha manbalardan foydalangan 
holda samarali va maroqli mashgʻulotlar tashkil qilinishi ayni muddao. Toʻgarak 
a’zolarining yoshiga qarab, oʻrganilgan fani asosida avval toʻgarak rahbari 
tomonidan “Qiziqarli savollar” …Yer yuzidagi eng yirik gul va eng kichik –
mittigul? Javobi Eng yirik gul - Raffleziya - Arnoldi uning diametri – 1 metr, 
tojibarglari qalinligi – 5 sm, Sumatra orolidan topilgan eng kichik gul – Volfiya
toʻgʻnogʻichning boshidek keladi. Yoki boshqotirmalar, blits test soʻrovlar, 
albomlar, kolleksiyalar tayyorlash va ular ustida ishlash kabi mashgʻulotlar olib 
boriladi. Soʻngra yuqoridagidek kabi topshiriqlarni toʻgarak faollari tomonidan 
ham tayyorlab kelish vazifalari topshiriladi va eng mazmunli va qiziqarli 
tayyorlangan boshqotirmalar, soʻrovnoma, albom, tarqatmalar, kolleksiyalar uchun 
toʻgarak rahbari tomonidan ragʻbatlantiriladi. 
Toʻgarakning har bir a’zosi ma’lum bir ishni bajarishi, toʻgarakning 
faoliyatida aktiv ishtirok etishi lozim. Boshidanoq toʻgarak a’zolari shu 
toʻgarakning tashkilotchilari ekanliklarini anglab yetishlari kerak. 
Toʻgarakning bir maromda ishlashi muvaffaqiyat garovidir. Tajriba parallel 
sinflar oʻquvchilari uchun ayrim – ayrim toʻgaraklar tashkil etish va 
mashgʻulotlarni har ikki haftada bir martadan oʻtkazish maqsadga muvofiq ekanini 
koʻrsatadi. 
Toʻgarakning 
muntazam 
ishlashini 
ta’minlovchi 
shartlardan 
biri 
mashgʻulotlarning qat’iy belgilangan kunlarda va soatlarda oʻtkazilishidir. 
Biologiya toʻgaragining mashgʻuloti uch qismga boʻlib oʻtiladi: ma’ruza, qiyinroq 
va qiziqarli masalalar yechish, kundalik ishlar. 
Toʻgarak ishini rejalashtirishda uning barcha a’zolari aktivligini nazarda 
tutish bilan birga materialning ortiqcha boʻlib ketmasligini ham nazarda tutish 
lozim. 
Toʻgarakning ish rejasi toʻgarak mashgʻulotlarining mazmuninigina aks 
ettirib qolmay, balki ommaviy tadbirlarni ham oʻz ichiga olmogʻi lozim. 
Toʻgarak mashgʻulotlarida odatda oʻquvchilarning biologiyaga doir qisqacha 
ma’ruzalariga koʻp vaqt ajratiladi. 
Ma’ruzalar tayyorlash oʻquvchilar mustaqil ishlarining bir formasidir. 
Oʻqituvchi material tanlashi va ma’ruzachiga yordam berishi lozim. 
Oʻquvchi ma’ruzani tayyorlayotganida undan ijodiy zavq oladigan qilib 
tanlashi kerak. Ma’ruzani tayyorlash va uni oʻrtoqlariga soʻzlab berish oʻquvchida 
chuqur hissiyotlar bilan bogʻliq boʻladi va koʻpincha bir umrga uning esida 

---

232 
saqlanib qoladi. 
Bundan tashqari, toʻgarak mashgʻulotlarida hozirgi kunning dolzarb 
masalalaridan boʻlgan STEAM dasturi asosida dars jarayonida olingan nazariy 
ma’lumotlarni amalda qoʻllab, turli koʻrgazmalarni yasash ham mumkin.
Xulosa qilib aytganda, oʻquvchilarning fanga boʻlgan qiziqishlari orttirish, 
ularni ona tabiatga mehr-muhabbatli qilib tarbiyalashda maktab biologiya 
toʻgaraklari mashgʻulotlarining ahamiyati kattadir.