Metodikalari kafedrasi

Keyboards: addiction, computer addiction, gambling addiction, cyber-
addiction, internet addiction, Internet, anxiety, depression, teenagers, suicide. 
Kompyuterga qaramlik muammosi hozirgi maktablarning kompyuter va 
Internetda ko‘p vaqt o‘tkazishi bilan bog‘liq. Agar oldingi avlod kitob o‘qiydigan 
avlod bo‘lsa, zamonaviy avlod video ketma-ketligi orqali katta va xilma-xil 
ma’lumotlar oqimini o‘zlashtirmoqda. Taxminlarga ko‘ra, zamonaviy odam bir 

---

117 
hafta ichida butun hayoti davomida o‘rta asrlardagi odamlar olgan malumotni 
o‘zlashtirar ekan [1]. 
“Kompyuterga qaramlik” atamasi amerikalik psixiatr va psixofarmakolog 
tomonidan fanga kritilgan. Ivan Goldberg 1995 yilda normal hayotga olib kelishi 
bilan tahdid soladigan o‘zini o‘zi boshqarishning past darajasi bilan xatti-harakatlar 
g‘oyasini unga kiritadi [2]. 
Kompyuterga qaramlikning asosiy turlari: 1) Internet tarmog‘iga qaramlik 
(tarmoqlilik); 2) kompyuter o‘yinlariga qaramlik (cyberradidiction). 
Hozirgi vaqtda raqamli texnologiyalar cheksiz imkoniyatlarni taqdim 
etmoqda: ijtimoiy tarmoqlarda cheksiz muloqot, onlayn xarid qilish, maktab 
topshiriqlarini bajarish, tillarni o‘rganish, grafik muharrirlarni o‘rganish va 
masofaviy o‘qitish kabilarni misol qilsak bo‘ladi. Bir qarashda, buning hech 
qanday salbiy tomonlari bo‘lishi mumkin emasdek ammo Butunjahon Internet 
tarmog‘ining ulkan tarixi virtual olamga tushib qolish xavfi bilan to‘la, atrofdagilar 
esa fonga o‘ta boshlaydi. Majburiy veb-so‘rfing rivojlanadi, hech qanday ongli 
sababsiz axborot va ko‘ngilochar resurslar bo‘ylab cheksiz aylanish boshlanadi. 
Internet e’tibor markaziga aylanmoqda, kompyuterga qaramlik rivojlanmoqda, 
maktab o‘quvchilari o‘zlarining nozik psixikasi tufayli ko‘proq moyil 
bo‘lishmoqda. Agar ularda Internet aloqasidan uzib qo‘yishsa hayotga qiziqish 
yo‘qoladi. Bo‘shliq va asabiylashish hissi yuzaga kelishi mumkin. Ular o‘yin va 
zavq tuyg‘ularini faqat sevimli saytlarini ochganda yoki o‘yinlarni boshlaganlarida 
his qilishadi. Ushbu holat natijasida maktab o‘quvchilarining ruhiy salomatligining 
asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lgan ijtimoiy va psixologik moslashuv, tashvish va 
depressiv kasalliklar paydo bo‘ladi. 
Depressiya, o‘z navbatida, ochiq yoki niqoblangan, o‘z joniga qasd qilish 
xatti-harakatlarining 
kelib 
chiqishining 
psixologik 
omilidir[3]. 
Xorijlik 
psixiatrlarning soʻzlariga koʻra, 2021-yilda Saxa (Yakutiya) Respublikasida 
voyaga yetmaganlar oʻrtasida oʻz joniga qasd qilishning 11 ta holati qayd etilgan, 
bu 2020 yilga nisbatan 1 kishiga koʻpdir. Oʻz joniga qasd qilishning eng yuqori 
darajasi Yakutsk shahrida 4 ta holat qayd etilgan. Neryungrida 3 kishi. 
Kompyuterga qaramlikning namoyon bo‘lishi ko‘rishning buzilishi, beriberi, 
to‘yib ovqatlanmaslik, jismoniy harakatsizlikda ham namoyon bo‘lishi mumkin, bu 
somatik kasalliklarning rivojlanishi uchun unumdor zamindir. 
Kompyuterga qaramlikning belgilari, N.I.Altuksov, K.Yu.Galkinlarning 
fikriga ko‘ra: 1) kompyuter bilan aloqada bo‘lgan yoki aloqani “kutish” paytida 
hozirgi ruhiy holatning eyforiya tomon o‘zgarishi; 2) kompyuterda o‘tkaziladigan 
vaqt ustidan nazoratning yo‘qolishi; 3) Kompyuter bilan ishlash vaqtini oshirishga 
intilish; 4) kompyuter bilan aloqa o‘rnatishning iloji bo‘lmaganda tirnash 
xususiyati, asabiylashish, “bo‘shliq” ning kuchayishi; 5) kompyuter yoki boshqa 
gadjetlar yordamida hozirgi ruhiy holatni “-” belgisi bilan “+” belgisiga 
o‘zgartirish; 6) mikroijtimoiy guruhlardagi munosabatlarda muammoning paydo 
bo‘lishi; 7) vegetovisseral belgilar (qurigan ko‘zlar, ich qotishi, ishtahani 
yo‘qotish) [4]. 
Ushbu mavzuning dolzarbligi butun dunyo bo‘ylab kompyuter va Internet 
foydalanuvchilari sonining yil sayin ortib borishi bilan bog‘liq.

---

118 
Tadqiqot materiallari: 
Sirdaryo viloyati Yangier shahridagi 10-sonli umumta’lim maktabining 5-11-
sinf o‘quvchilari o‘rtasida doimiy anonim so‘rov o‘tkazildi, unda 387 kishi ishtirok 
etdi. Xovost shahridan 346 kishi tashvish va ruhiy tushkunlik uchun sinovdan 
o‘tishga rozi bo‘ldi. 
So‘rovnomamiz quydagi savollardan tuzilgan: 1. Bo‘sh vaqtingizda 
kompyuter, telefon, planshetda turli o‘yinlarni o‘ynaysizmi? 2. O‘ynashga qancha 
vaqt sarflaysiz? 3. O‘yin o‘ynaganingizda, qanday his-tuyg‘ularni boshdan 
kechirasiz : baxt, quvonch, keskinlik, dam olish, g‘azab? 4. Uzoq vaqt davomida 
o‘ynamasangiz, quyidagi his-tuyg‘ularni boshdan kechirasizmi: bezovtalanish 
noqulayligi, o‘z ishini bosish, bo‘shlik hissi? 5. So‘nggi paytlarda sog‘ligingiz 
yomonlashganini sezdingizmi? 6. Ota-onangiz chekish, spirtli ichimliklar, internet, 
kompyuter o‘yinlariga berilib ketganmi? 
Statistik baholash xususiyatlarning raqamli xarakteristikalari (o‘rtacha 
qiymatlar, standart og‘ishlar) va x taqsimotlarining tavsifiy tahlilini o‘z ichiga 
oladi. Mustaqil guruhlarni miqdoriy mezonlar bo‘yicha taqqoslashda Pearsonning 
parametrik bo‘lmagan x
2
testi qo‘llanildi. O‘rganilayotgan o‘zgaruvchilar 
o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish uchun Spearmanning korrelyatsiya tahlili 
o‘tkazildi . Natijalar r < 0,05 da statistik ahamiyatga ega deb hisoblandi. 
Olingan natijalar: 
10-sonli umumta’lim maktabining 5-11-sinf o‘quvchilari o‘rtasida anonim 
so‘rov o‘tkazildi. Sinaluvchilarning umumiy soni x 387 ta erkaklar : 201 ta o‘g‘il 
va 186 qiz. 
So‘rov davomida kompyuterga qaramlikning quyidagi belgilari aniqlandi: 
tolerantlik, aqliy qaramlik, “quruq tortib olish”, vegetativ-visseral kasalliklar . 
1-jadval 
Maktab o‘quvchilarida kompyuterga qaramlikning namoyon bo‘lishini 
shakllantirish 
Sinf 
Jins 
Tolerantlikni 
ifoda etdi 
Ruhiy 
qaramlikning 
belgilari 
“Quruq tortib 
olish” belgisi 
Vegetativ 
visseral 
ko‘rinishlar 
Abs . 
Rel . Abs . Rel . 
Abs . Rel . Abs . Rel . 
5-sinf 
yigitlar 10% 
3 
93% 
27* 
24% 
7 
o‘n% 
3 
qizlar 
4% 
1 
85% 
23* 
22% 
6 
26% 
7 
6-sinf 
yigitlar 27% 
7* 
88% 
24* 
23% 
6 
15% 
4 
qizlar 
21% 
6* 
67% 19 * 
14% 
4 
21% 
6 
7-sinf 
yigitlar 31% 
9 * 
97% 
28* 
7% 
2 
o‘n% 
3 
qizlar 
6% 
2 
69% 
24* 
17% 
6 
19% 
3 
8-sinf 
yigitlar 22% 
8 
89% 
32* 
17% 
6 
22% 
8 
qizlar 
3% 
1 
69% 20 * 
14% 
4 
21% 
6 
9-sinf 
yigitlar 25% 
9 
95% 
34* 
17% 
6 
8% 
3 
qizlar 
0% 
0 
56% 15 * 
11% 
3 
26% 
7 

---

119 
10-sinf 
yigitlar 19% 
5 
85% 
23 
0% 
0 
22% 
6 
qizlar 
10% 
2 
50% 
10 
o‘n% 
2 
20% 
4 
11-sinf 
yigitlar 17% 
3 
94% 
17 
6% 
1 
22% 
4 
qizlar 
5% 
1 
80% 
16 
5% 
1 
40% 
8 
JAMI 
yigitlar 22% 
44 
92% 
185 
14% 
28 
15% 
31 
qizlar 
7% 
13 
68% 
127 
14% 
26 
22% 
41 
X 2 p 
12 813 
<0,001 
3781 
<0,05 
0,018 
0,99 
2021 
yil 
0,167 
Eslatma: * p < 0,05 da 
Xavf guruhiga virtual dunyoda 5 soatdan ortiq vaqt davomida bo‘lgan 
ishtirokchilarning 20 foizi kiradi. Aksariyat maktab o‘quvchilari (51%) uy 
vazifasini bajarish va umuman darsga tayyorgarlik ko‘rish uchun zarur bo‘lgan 24 
soatni kompyuterda o‘tkazadilar. Ishtirokchilarning 29 foizi kompyuter va boshqa 
gadjetlardan kuniga bir soatdan kam foydalanishini taʼkidlaydi (1-jadval). 
1-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, aqliy qaramlik alomati o‘g‘il bolalarda eng 
aniq namoyon bo‘ladi, shu bilan birga barcha yosh toifalarida taxminan teng 
qiymatlarga ega bo‘lib, o‘rtacha 91 % ni tashkil qiladi. Qizlar orasida bu 
ko‘rsatkich sezilarli bo‘lib, o‘rtacha qiymati 68%, sinaluvchilar ishtirok etadigan 
sinfga qarab 50% dan 85% gacha o‘zgarib turadi. 
Kompyuterda vaqt o‘tkazishda bag‘rikenglik va ruhiy qulaylik kompyuterga 
qaramlikning sezilarli darajada muhim va patognomonik belgilaridir (x2 mezon). 
12,8 va 3,78, mos ravishda, p < 0,05), yuqori sinfda esa aqliy qaramlikning 
pasayishi kuzatiladi va kampyuterga qaramlikning eng aniq belgilari 6 va 7-sinf 
o‘quvchilarida kuzatiladi. 
Kompyuterga qaram bo‘lgan maktab o‘quvchilarida "quruq chekinish" 
noqulaylik va bo‘shliq, tashvish, tushkunlik hissi bilan namoyon bo‘lishi 14% 
hollarda uchraydi va jinsga bog‘liq emas (1-jadval). Bu yechimlar 5-6-sinf 
o‘quvchilarida ko‘proq namoyon bo‘ladi va respondentlarning 19 foizida 
kuzatiladi. 
Ko‘zdan kechirilgan maktab o‘quvchilari orasida vegetativ-visseral 
ko‘rinishlar kuzatildi (1-rasm) ko‘zlarning quruq yoki ozg‘inligi, ishtahaning 
yo‘qolishi, ich qotishi, ular kompyuterda uzoq vaqt ishlash natijasida yuzaga 
keladi. Ushbu buzilishlar “jismoniy qaramlik” mavjudligini ko‘rsatishi mumkin, bu 
qizlarda ko‘proq uchraydi 22 %. O‘g‘il bolalar uchun bu holat 15% ni tashkil 
qiladi. 
Klinik depressiya belgilari o‘rtacha 10% qizlarda va 11% o‘g‘il bolalarda 
topilgan, bunda katta ustunlik 11-13 yosh guruhida (9% dan 28 gacha). 8-9 sinfda 
bu ko‘rsatkich qizlar o‘rtasida topilmadi, o‘g‘il bolalarda esa o‘rtacha 10% ni 
tashkil qiladi. Yuqori sinflarda (10-11) klinik tushkunlik quyi sinflarda (6% dan 
10% gacha) namoyon bo‘ladi. Sub-klinik depressiya barcha sinflar orasida yuqori 
ko‘rsatkichlarga ega va jinsga bog‘liq emas, bu o‘quv yuki bilan bog‘liq bo‘lishi 
mumkin. 

---

120 
Barcha yosh guruhlarida kuchli tashvish darajasi ancha yuqori va qizlar uchun 
o‘rtacha 30% va o‘g‘il bolalar uchun 14% ni tashkil qiladi. Subklinik tashvish 5-7 
sinfdagi maksimal qiymatlar bilan belgilanadi, o‘rtacha 23%. 8-9 ta sinfda bu 
ko‘rsatkich mos ravishda 18 %, 10-11 sinfda esa 17 % ni tashkil etadi. 
Xulosa 
Internet va kompyuter texnologiyalariga qaramlik maktab o‘quvchilarining 29 
foizida uchraydi. Kiber giyohvandlik belgilari bo‘lgan barcha maktab o‘quvchilari 
yuqori darajadagi tashvishli depressiyaga ega edi. O‘z navbatida, depressiv 
buzilishlar hayot sifatiga, psixosomatik kasalliklarning rivojlanishiga ta’sir qiladi, 
shuningdek, o‘smirlarda tajovuzkor va avto-agressiv xatti-harakatlarning 
rivojlanishi uchun asosdir . 
14-15 yosh oralig‘ida situatsion tashvishning yuqori darajasi (18%) 
aniqlanadi, bu o‘sishda jinsiy ongni uyg‘otish bilan bog‘liq bo‘lib, asabiylashish, 
tashvish va ruhiy hayajonni keltirib chiqaradi. Bu yoshda bolalar xavfli 
sarguzashtlarga moyil. Kompyuterga qaramlik tashvish darajasiga faqat erta 
yoshdan boshlab turli xil noto‘g‘ri xatti-harakatlarni rag‘batlantirish, to‘g‘ri ta'lim 
va ota-ona nazorati yo‘qligi, ruhiy kasallik mavjudligi holatlarida ta'sir qilishi 
mumkin. 
16 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan yigit-qizlar kundalik hayotga endigina kirib 
kelmoqda. Aniqlangan tashvish va depressiv kasalliklarni aniqlash kompyuterga 
qaramlik bilan bog‘liq emas, balki shaxsiyatning shakllanishi, “yoshlik 
maksimalizmi”, o‘quv yukining ortishi va kelgusida bajariladigan ishlarning 
natijasi bo‘lishi mumkin.