Metodikalari kafedrasi

Kalit so‘zlar: yetakchilik, yetakchilik fazilatlari, o‘ziga xos yetakchilik 
fazilatlari, yetakchilik fazilatlarining rivojlanish darajasi. 
Annotation. The article is devoted to the urgent problem of modern education 
and upbringing of the development of students’ leadership qualities in 
extracurricular activities. The purpose of this article is to identify ways and 
mechanisms for the development of leadership in the university envi-ronment. The 
article discusses issues related to understanding leadership, leadership qualities of 
youth, through extracurricular activities. This article will be of interest to teachers 
of universities and educational institutions, specialists in the field of educational 
work. 
Key words: leadership, leadership qualities, specific leadership qualities, the 
level of develop-ment of leadership qualities. 
Psixologik-pedagogik ilmiy bilimlarda shaxsning yetakchilik fazilatlarini 
rivojlantirish muammosiga qiziqish qadimgi dunyo tarixidan boshlab, olimlar va 
faylasuflar ushbu hodisani tushunishga harakat qilishlari uzoq vaqtdan beri mavjud 
edi. Psixologik-pedagogik adabiyotlarda “rahbar”, “rahbarlik fazilatlari” 
tushunchalariga turli mualliflar tomonidan turlicha ta’rif berilgan. 
Psixologik adabiyotlarda turli tasniflash mezonlariga ko‘ra liderlarning 
ko‘plab tipologiyalari keltirilgan: yetakchilarni yetakchilik uslubi (universal, 
vaziyatli), jamoa ichidagi funktsiyalari (instrumental, hissiy, aralash), faoliyat 
mazmuni (“ilhomlantiruvchi”) bo‘yicha tasniflash mumkin, (“ijrochi”), hududiy 
munosabatlar boʻyicha (rasmiy, norasmiy) [2]. Yoshlik davrida ularning yetakchi 
rolini o‘ynashga tayyorligi, faoliyat tashkilotchisi bo‘la olishi alohida ahamiyatga 
ega. O‘qituvchi o‘z faolligini ko‘rsatishi va yetakchilik qobiliyatini rivojlantirish 
uchun sharoit yaratishga yordam berishi mumkin. 
Tadqiqot ishimizning maqsadi: auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda 
o‘quvchilarda yetakchilik fazilatlarini rivojlantirishning psixologik-pedagogik 
sharoitlarini aniqlash. 
O‘rganish ob’ekti: universitetdagi o‘quv jarayoni. Tadqiqot predmeti: 
auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchilarning yetakchilik fazilatlarini 
rivojlantirish bo‘yicha pedagogik ishlarning mazmuni tashkil etilishi. 

---

140 
Tadqiqot gipotezasi: auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchilarning 
yetakchilik fazilatlarini rivojlantirish samaraliroq davom etadi, agar: yoshlar 
o‘rtasidagi munosabatlarda qulay ta’lim muhitini aniqlash; auditoriyadan tashqari 
ishlar (dasturlar, loyihalar va auditoriyadan tashqari ishlarning boshqa turlari) 
mazmunini aniqlash; o‘quvchilarning yetakchilik fazilatlarini rivojlantirish 
bo‘yicha o‘qituvchilar uchun tavsiyalar ishlab chiqish. 
Tadqiqotning amaliy ahamiyati universitetda sinfdan tashqari ishlarni tashkil 
etishda foydalanish mumkin bo‘lgan talabalarning yetakchilik fazilatlarini 
rivojlantirish bo‘yicha o‘qituvchilar uchun tavsiyalar ishlab chiqishdadir. 
Bir tomondan, rahbarning shaxsiy xususiyatlari (mayllik, motivatsiya, 
xarakter, o‘zini o‘zi tasdiqlashga bo‘lgan ehtiyoj), ikkinchi tomondan, yoshlar 
jamoasining yetakchilarga bo‘lgan ehtiyoji. Tasodifan bo‘lsa, yetakchilik 
pozitsiyasi shakllanadi va samarali rahbar paydo bo‘ladi, uning keyingi 
xususiyatlari mustaqillik, faollik, mualliflik va mas’uliyatdir [1]. Yoshlar muhitida 
yetakchilik fazilatlari yaqqol namoyon bo‘ladi, jamoada ishlashda yoshlarning 
ijodiy salohiyati namoyon bo‘ladi [3]. 
Shaxsning yetakchi bo‘la olishi ko‘p jihatdan uning tashkilotchilik va 
kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirishga bog‘liq. A.I.Qirolicha lider ega 
bo‘lishi kerak bo‘lgan xususiyatlarni ajratib ko‘rsatdi[2]: kuchli irodali, tanqidiy, 
ishonchli, sabrli, tashabbuskor, mustaqil, aqliy barqaror, stressga chidamli, 
qat’iyatli, oqilona tavakkal qila oladigan, yangi sharoitlarga yaxshi moslasha 
oladigan va. talabchan, o‘zini-o‘zi tanqidiy, o‘ziga va boshqalarga nisbatan 
talabchan, xulq-atvor uslubini sharoitga qarab o‘zgartirishga qodir, chidamli, 
yangilikni qabul qiluvchi, hal qiluvchi. 
Ilmiy tadqiqot jarayonida rahbarlarning asosiy sifatlari aniqlanib, umumiy 
xususiyga bo‘lingan. Umumiy fazilatlarga quyidagi fazilatlar kiradi: kompetentsiya 
(odam o‘zini yetakchi sifatida namoyon qiladigan biznesni bilish), faollik va 
kommunikativlik. 
O‘ziga xos fazilatlarga quyidagilar kiradi: mavjud vaziyatdan individual 
fazilatlarga faol ta’sir ko‘rsatish qobiliyati, tashkiliy ishlarga qarab odamlarga ta'sir 
qilishning turli vositalariga ega bo‘lish, aql-idrok, yetakchilik pozitsiyasi, o‘zi 
uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olish zarurati, o‘z faoliyatini rejalashtirish 
qobiliyati, guruh oldiga vazifani to‘g‘ri qo‘yish, uning bajarilishini nazorat qilish, 
mas’uliyatni taqsimlash, qiyin vaziyatda harakat qila olish. 
O.A.Andrienkoning ta’kidlashicha, yetakchilik muammosi talabalar 
jamoasining asosiy muammolaridan biri bo‘lishi kerak, chunki ba’zida yetakchilar 
o‘qituvchilardan ko‘ra ko‘proq hayot ohangini belgilaydilar. Bunday talabalarning 
obro‘si ko‘pincha tengdoshlariga ko‘proq ta’sir qilishi mumkin [1]. 
Shunday qilib, talaba yetakchisi – bu tengdoshlari bilan intensiv muloqot 
qiladigan, uning takliflariga doimo javob beradigan odam. Talabalarning 
yetakchisi ma’lum bir sifat moyilligiga ega: hissiy holatini boshqarish, o‘zini tuta 
bilish, nutq texnikasini o‘zlashtirish, tashkiliy muammolarni hal qilish jarayonida 
jamoa va uning har bir a’zosi bilan hamkorlik qilish qobiliyati. 
Liderlik fazilatlarini rivojlantirishga hissa qo‘shadigan auditoriyadan tashqari 
mashg‘ulotlar shakllari ajralib turadi: to‘garak, musobaqalar, olimpiadalar, 

---

141 
konferentsiyalar, tanlovlar, o‘yinlar, loyiha faoliyati, o‘quvchilarning o‘zini o‘zi 
boshqarishi, jamoaviy ijodiy ishlar. 
Guliston davlat universitetining pedagogika fakultetida talabalarining 
yetakchilik fazilatlarining rivojlanish darajasini aniqlash maqsadida eksperimental 
tadqiqot o‘tkazildi. Ushbu maqsadga erishish bir qator vazifalarni hal qilishni talab 
qildi: 
1. O‘quvchilarning muloqot va o‘zaro munosabat ko‘nikmalarini aniqlash. 
2. Yoshlarning yetakchilik fazilatlarini rivojlantirish xususiyatlarini o‘rganish. 
3. Talabalar jamoasida yetakchilik fazilatlarini rivojlantirish bo‘yicha tadqiqot 
o‘tkazish. 
Tadqiqotda Guliston davlat universiteti pedagogika fakultetining 35 nafar 
talabasi ishtirok etdi. Bunda quyidagi tadqiqot usullari qo‘llanildi: so‘roq qilish. 
Rogov; texnikasi “tor individual diapazoni bilan yetakchi”; Men yetakchijik 
sinovidaman. 
Shuni ta’kidlash kerakki, talabalar diagnostikasida anketa usulidan 
foydalanish o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Asososan talabalarning taklif qilingan 
savollarga javoblari o‘zgaruvchan va ko‘p holatlarga bog‘liqdir. Masalan, ularga 
ijtimoiy stereotiplar, yoshlar o‘rtasida keng tarqalgan qarashlar va qarashlar kuchli 
ta’sir ko‘rsatadi. Yoshlarning savollarga javob berish qobiliyati ham refleksiya 
rivojlanishining xususiyatlariga bog‘liq. Sinov o‘quvchilarning guruhdagi va 
o‘qituvchi bilan o‘zaro munosabatlar darajasini aniqlash uchun pedagogik kuzatish 
natijalarini aniqlashtirishga qaratilgan. Pedagogik kuzatishning maqsadini ochib 
beradigan anketa savollari taklif qilindi . Vazifa natijalari 1-jadvalda keltirilgan.