Metodikalari kafedrasi

4.Ta’limda kompetentsiyaviy yondashuvning vujudga kelishi tarixiga oid ma’lumotlar.

Pedagog olimlar ўқituvchi tomonidan shaxsga yunaltirilgan tahlimning amalga oshirilishida қuyidagilarni inobatga olishni tavsiya қiladilar:

1. Har bir o’quvchiga buyuk shaxsdek qarash, uni hurmat qilish, uni tushunish, qabul qilish, unga ishonish.

2. Ta’limning shunday muhitini yaratish kerakki, unda o’quvchi o’zini shaxs deb sezsin, unga bo’lgan ehtiborni tuysin.

3. Tayziq o’tkazmaslik hamda uning kamchiligini bo’rttirmaslik; bilimlarni o’zlashtirmaslik, o’zini yomon tutishi sabablarini aniqlash va ularni o’quvchining shaxsiyatiga zarar yetkazmaydigan tarzda bartaraf etish.

4. Ta’limda “muvaffaqiyat muhitini” tashkil etish, o’quvchiga o’qishda muvaffaqiyat qozonishiga yordam berish, uning o’z kuchi va iqtidoriga ishonchini orttirish. 5. O’quvchiga atrofdagilarning har biri o’zi kabi shaxs ekanligini anglatish, unda jamoaga aloқadorlik ҳissini rivojlantirish. O’quvchi shaxsiga yўnaltirilgan tahlimda қўllaniladigan zamonaviy dars shakllaridan namunalar

Musobaqa darsi – o’quvchilarning ўzaro musobaqalashuvini tashkil etish orqali bilimlarni mustahkamlash mashqlari. Ijod darsi – o’quvchilarning mustaqil ijod etishlarini tashkil etish darsi.

Sinov darsi – ўқuvchilarning ўzlashtirishini turli shakllarda sinaladigan dars. Ijodiy ҳisobotlar darsi – ўқuvchilarning ayrim mavzular bўyicha mustaқil ўrgangan bilimlari va xulosalari taқdimoti.

“Paradokslar” darsi – ўқuvchilarning faolliklari va қiziқishlarini oshirish maқsadida ўrganilayotgan mavzuni ҳar 150 turli paradokslarga boғlab bayon қilish ҳamda tegishli taҳlillar ўtkazish asosida tўғri xulosalarni aniқlash darsi.

Seminar dars – yangi dars mavzusiga doir savollar bўyicha ўқuvchilarga oldindan berilgan topshiriқlarni bajarish natijalari tўғrisida mahlumotlarni tinglash orқali sinfdagi barcha ўқuvchilar darsni ўzlashtirishlari va bilimlarini mustaҳkamlashni tahminlash darsi.

Sayoҳat darsi – ўқuvchilarni turli obhektlar: muzey, ziyoratgoҳ, korxona, ustaxona, tabiat, ilmiy muassasa, kollej, litsey va boshқalar bilan tanishtirish orқali ularning bilimlarini ҳayot bilan boғlash va kasbga yўnaltirish tahminlanadi.

SHunga kўra, ўқuvchilarni maktabda ўz-ўzini nazorat қilishga ўrgatish,ўz vaқtida xatolarni bilish va uni bartaraf қilish, paydo bўlishi mumkin bўlgan muammolarni oldindan kўra olish va uning yechimini topish, ўzining ўқuv ishlaridagi ijobiy jiҳatlarini baҳolash va umumlashtira olishi kerak. Bunday kўnikmalarni shakllantiradigan masalalarga “xatoni toping”, “xatoni ўylab toping”, olingan natijani turlicha usullar bilan tekshiradigan topshiriқlar; қathiy қoidalar asosida ўtkaziladigan ўyinlardan: “domino”, “loto”, “labirint”, “ shifrlangan sўz” kabilarni keltirish mumkin.

“Kompetentlik” tushunchasi tahlim soҳasiga psixologik izlanishlar natijasida kirib kelgan. SHu sababli kompetentlik “noanhanaviy vaziyatlar, kutilmagan ҳollarda mutaxassisning o’zini qanday tutishi, muloqotga kirishishi, raqiblar bilan o’zaro munosabatlarda yangi yo’l tutishi, noaniq vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga to’la ma’lumotlardan foydalanishda, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi.

Kasbiy kompetentlik – mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bўlgan bilim, ko’nikma va malakalarning egallanishi va ularni amalda yuqori darajada qo’llay olinishi Kasbiy kompetentlik mutaxassis tomonidan alohida bilim, malakalarning egallanishini emas, balki har bir mustaqil yo’nalish bo’yicha integrativ bilimlar va harakatlarning o’zlashtirilishini nazarda tutadi.

SHuningdek, kompetentsiya mutaxassislik bilimlarini doimo boyitib borishni, yangi axborotlarni ўrganishni, muҳim ijtimoiy talablarni anglay olishni, yangi mahlumotlarni izlab topish, ularni қayta ishlash va ўz faoliyatida қўllay bilishni taқozo etadi.

Kasbiy kompetentlik quyidagi holatlarda yaққol namoyon bo’ladi: quyida kasbiy kompetentlik negizida aks etuvchi sifatlarning moҳiyati қisқacha yoritiladi.

1. Ijtimoiy kompetentlik – ijtimoiy munosabatlarda faollik ko’rsatish kўnikma, malakalariga egalik, kasbiy faoliyatda subhektlar bilan muloқotga kirisha olish.

2. Maxsus kompetentlik – kasbiy-pedagogik faoliyatni tashkil etishga tayyorlanish, kasbiy-pedagogik vazifalarni oқilona ҳal қilish, faoliyati natijalarini real baҳolash, BKMni izchil rivojlantirib borish bo'lib, ushbu kompetentlik negizida psixologik, metodik, informatsion, kreativ, innovatsion va kommunikativ kompetentlik ko’zga tashlanadi.

Ular o’zida quyidagi mazmunni ifodalaydi:

1) psixologik kompetentlik – pedagogik jarayonda soғlom psixologik muҳitni yarata olish, talabalar va tahlim jarayonining boshqa ishtirokchilari bilan ijobiy muloqotni tashkil etish, turli salbiy psixologik ziddiyatlarni o’z vaqtida anglay olish va bartaraf eta olish;

2) metodik kompetentlik – pedagogik jarayonni metodik jihatdan oqilona tashkil etish, ta’lim yoki tarbiyaviy faoliyat shakllarini to’g’ri belgilash, metod va vositalarni maqsadga muvofiq tanlay olish, metodlarni samarali qo’llay olish, vositalarni muvaffaқiyatli qo’llash;

3) informatsion kompetentlik – axborot muҳitida zarur, muҳim, kerakli, foydali mahlumotlarni izlash, yig’ish, saralash, qayta ishlash va ulardan maqsadli, o’rinli, samarali foydalanish;

4) kreativ kompetentlik – pedagogik faoliyatga tanқidiy, ijodiy yondashish, o’zining ijodkorlik malakalariga egaligini namoyish eta olish;

5) innovatsion kompetentlik – pedagogik jarayonni takomillashtirish, tahlim sifatini yaxshilash, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga doir yangi qoyalarni ilgari surish, ularni amaliyotga samarali tatbiq etish;

6) kommunikativ kompetentlik – ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari, jumladan, talabalar bilan samimiy muloqotda bo’lish, ularni tinglay bilish, ularga ijobiy tahsir ko’rsata olish.

3. SHaxsiy kompetentlik – izchil ravishda kasbiy ўsishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda ўz ichki imkoniyatlarini namoyon қilish.

4. Texnologik kompetentlik – kasbiy-pedagogik BKMni boyitadigan ilғor texnologiyalarni ўzlashtirish, zamonaviy vosita, texnika va texnologiyalardan foydalana olish.

5. Ektremal kompetentlik – favқulotda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, texnologik jarayon ishdan chiққan)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda oқilona қaror қabul қilish, to’g’ri ҳarakatlanish malakasiga egalik. Bir qator tadqiqotlarda bevosita pedagogga xos kasbiy kompetentlik va uning o’ziga xos jihatlari o’rganilgan. Bunday tadқiқotlar sirasiga A.K.Markova, va B.Nazarovalar tomonidan olib borilgan izlanishlarni kiritish mumkin.

Pedagogning kasbiy kompetentligi.

O’zbekistonda pedagogning kasbiy kompetentligi, uning ўziga xos jiҳatlari ўranilgan bўlib, ular orasida B.Nazarova tomonidan olib borilgan tadқiқot ўziga xos aҳamiyat kasb etadi. Tadқiқotchining fikriga kўra pedagogga xos kasbiy kompetentlik negizida қuyidagi tarkibiy asoslar tashkil etadi.

Pedagogik kompetentlikning tarkibiy asoslari

Kasbiy-pedagogik kompetentlikka ega bўlishda ўz ustida ishlash, ўz-ўzini rivojlantirish muҳim aҳamiyatga ega. Ўz-ўzini rivojlantirish vazifalari ўzini ўzi taҳlil қilish va ўzini ўzi baҳolash orқali aniқlanadi.

Ўz ustida ishlash – pedagogning izchil ravishda ўzining kasbiy BKM va shaxsiy sifatlarini rivojlantirib borish yўlida amaliy ҳarakatlarni tashkil etishi

O’z ustida ishlash қuyidagilarda kўrinadi:

- kasbiy BKMni takomillashtirib borish;

- faoliyatga tanқidiy va ijodiy yondashish;

- kasbiy va ijodiy ҳamkorlikka erishish;

- ishchanlik қobiliyatini rivojlantirish;

- salbiy odatlarni bartaraf etib borish; ijobiy sifatlarni ўzlashtirish.

Pedagogning ўz ustida ishlashi bir necha bosқichda kechadi.:

Pedagogning ўz ustida ishlash bosқichlari

Pedagogning mutaxassis sifatida:

- aniқ maқsad, intilish asosida pedagogik jarayonni takomillashtirish;

- pedagogik jarayon samaradorligini, ўzining ishchanlik faolligini oshirish;

- izchil ravishda yangilanib borayotgan pedagogik bilimlarni ўzlashtirish;

- ilғor texnologiya, metod ҳamda vositalardan xabardor bўlish;

- faoliyatiga fan-texnikaning sўnggi yangiliklarini samarali tadbiқ etish;

- kasbiy kўnikma va malakalarini takomillashtirish;

- salbiy pedagogik nizolarning oldini olish, bartaraf etish choralarini izlash yўlida olib boradigan amaliy ҳarakati uning ўz ustida ishlashini ifodalaydi.

Kompetentlik tushunchasi deganda, mahlum bir soҳada talaba (masalan, bўlajak ўқituvchi) tomonidan egallangan kompetentsiya, yahni mahlum bir sifatlarning tўliқ shakllangan majmui tushuniladi.

Kompetentlilik tushunchasi (lotinchadan com’etenlia, com’ete sўzidan olingan bўlib — “birgalikda erishaman, қozonaman, mos kelaman, tўғri kelaman” degan mahnoni bildiradi) luғatlarda esa “nimadir tўғrisida fikr yuritishga yўl beradigan bilimlarga ega bўlish”, “xabardor bўlmoқ, ҳuқuқli bўlmoқ” degan mahnoni bildiradi.

Amalda barcha luғat tuzuvchilar “kompetentlik” va “kompetentsiya” kategoriyalarini chegaralab қo’yadi. Kompetentlik tao’rifi ўxshash va bir-birini ўrnini egallaydi (tўldiradi), shu bilan bir vaқtda kompetentsiya sўzi uchun yagona izoҳlash yўқ, bu tushuncha “vakolatlar yiғindisi (ҳuқuқ va majburiyatlar) қandaydir organ yoki lavozimli shaxsning қonun, nizomlar bilan belgilab қўyilgan ushbu organ yoki boshқa ҳolatlar”, “nimanidir tўғrisida fikr yuritishga yўl beradigan bilimlarga ega bўlish (egalik қilish)”, “kimdir yaxshi xabardor bўlgan savollar tўplami (soҳasi)” tushuniladi

Kompetentlik tushunchasi tahlim soҳasiga psixologik izlanishlar natijasida kirib kelgan. SHu sababli kompetentlik “noanhanaviy vaziyatlar, kutilmagan ҳollarda mutaxassisning ўzini қanday tutishi, muloқotga kirishishi, raқiblar bilan ўzaro munosabatlarda yangi yўl tutishi, noaniқ vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga tўla mahlumotlardan foydalanishda, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jarayonlarda ҳarakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi. Kasbiy kompetentlik mutaxassis tomonidan aloҳida bilim, malakalarning egallanishini emas, balki ҳar bir mustaқil yўnalish bўyicha integrativ bilimlar va ҳarakatlarning ўzlashtirilishini nazarda tutadi. SHuningdek, kompetentsiya mutaxassislik bilimlarini doimo boyitib borishni, yangi axborotlarni ўrganishni, muҳim ijtimoiy talablarni anglay olishni, yangi mahlumotlarni izlab topish, ularni қayta ishlash va ўz faoliyatida қўllay bilishni taқozo etadi. Kasbiy kompetentlik negizida aks etuvchi sifatlarning moҳiyati қuyidagicha yoritiladi:

1. Ijtimoiy kompetentlik — ijtimoiy munosabatlarda faollik ko’rsatish kўnikma, malakalariga egalik, kasbiy faoliyatda sub’ektlar bilan muloqotga kirisha olish.

2. Maxsus kompetentlik — kasbiy-pedagogik faoliyatni tashkil etishga tayyorlanish, kasbiy-pedagogik vazifalarni oqilona hal qilish, faoliyati natijalarini real baholash, BKMni izchil rivojlantirib borish bo’lib, ushbu kompetentlik negizida psixologik, metodik, informatsion, kreativ, innovatsion va kommunikativ kompetentlik ko’zga tashlanadi.

3. SHaxsiy kompetentlik — izchil ravishda kasbiy o’sishga erishish, malaka darajasini oshirib borish, kasbiy faoliyatda ўz ichki imkoniyatlarini namoyon қilish.

4. Texnologik kompetentlik — kasbiy-pedagogik BKMni boyitadigan ilғor texnologiyalarni ўzlashtirish, zamonaviy vosita, texnika va texnologiyalardan foydalana olish.

5. Ektremal kompetentlik — favқulotda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, texnologik jarayon ishdan chiққan)da, pedagogik nizolar yuzaga kelganda oқilona қaror қabul қilish, tўғri ҳarakatlanish malakasiga egalik

Kommunikativ kompetentsiya — murakkab kommunikativ kўnikma va kўnikmalarini egalik, yangi ijtimoiy tuzilmalar yetarli kўnikmalarini shakllantirish, muloқot madaniy normalar va cheklovlar bilim, aloқa soҳasida bojxona, urf-odatlari, etiket, odob-axloқ, tahlim, aloқa vositalari orientatsiya bilim, milliy, sinf mentalitetiga xos va, bu kasb doirasida ifodalangan.

Kommunikativ kompetentsiya — bu muloqot qobiliyatlari, bilim, ko’nikma va ko’nikmalar, biznes aloqalari sohasida hissiy va ijtimoiy tajribani o’z ichiga olgan shaxsning umumiy kommunikativ xususiyatidir.

Muloqot qobiliyati quyidagilardan iborat:

— muloqot qilish kerak bo’lgan kommunikativ vaziyatning ijtimoiypsixologik prognozini berish;

— muloqot jarayonini ijtimoiy-psixologik jiҳatdan dasturlash, kommunikativ vaziyatning o’ziga xosligiga asoslangan;

— kommunikativ vaziyatda aloqa jarayonlarini ijtimoiy-psixologik boshqarishni amalga oshirish.

UMUMIY XULOSA

Ta’lim tizimi shaxs, davlat va jamiyat, fan va ishlab chiqarishdan iborat bo’lgan milliy modelning ayrim qismlaridagi ulkan o’zgarishlar xususan davlat va jamiyatning tubdan o’zgarishlar. Xususan davlat va jamiyatning tubdan o’zgarishi, hayotimizga kirib kelgan axborot komunikatsion vositalar fanning eng so’ngi yutuqlariga asoslangan zamonaviy ishlab chiqish texnalogiyalari va oldingi yoshlardan tubdan farq qiluvchi o’zgacha fikrlovchi yoshlarning vujudga kelganliklarini xulosa qilish mumkin.

Jamiyat taraqqiyotining barcha davrlarida ta’lim tarbiyaning mazmuni va yo`nalishi milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg’unligi bilan belgilangan. Bu nazariy qoida bugungi kunda ijtimoiy tarbiyaga ham, oilaviy tarbiyaga ham bevosita ta’luqlidir. Malaka ishida ifoda etilgan barcha g’oyalar ana shu metadologik qoida atrofida rivojlanib bordi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

RO’YXATI.

1. 
   - Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
   

javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. – T.: O`zbekiston, 2017.

2. 
   Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz
   

bilan birga quramiz. – T.: O`zbekiston, 2017.

3. 
   I.A.Karimov “O`zbekistonning o`z istiqlol va tarraqiyot yo`li”. – T.: O`zbekiston, 1997 yil.
   
4. 
   I.A.Karimov Buyuk kelajak sari. Toshkent. 1998 yil.
   

5. Bo’lajak kasb tahlimi o’qituvchilarini kasbiy shakllantirish / Monografiya. – T.: Fan, 2004.

6. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb tahlimi ўқituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi/ Monografiya. – T.: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2013.):

7. Zakinov E. Yu. Kommunikativnostg’ kak bazis chelovecheskogo obo’eniya // Pedagogicheskie obrazovanie i nauka. — № 6. — Moskva, 2014. — 82 b.

8. “Innovatsion tahlim texnologiyalari va pedagogik kompetentlik” moduli bўyicha ўқuv-uslubiy majmua. — Toshkent, 2017.

9. Kommunikativnaya kompetentnostg’. Elektronnqy resurs:

10. Resp. ilmiy-amaliy anjumani materiallari. — Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU,

11. Pedagogikadan atamalar luғati. — Toshkent: Fan, 2008. –

12. Elektron manbalar

13. O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 4-jild. Zebunniso-Konigil. — Toшкент: