Metodologiyasi

Tarix va madaniy antropologiya. 
Madaniy antropologiyaning 
markazida inson va uning madaniyatga asoslangan mental iteti, 
hayotiy tajribalari, xulqi-atvori turadi. Antropologiya insonning 
xulqini aniqlab beruvchi turli marosim (ritual)lar, belgilarga 
alohida e’tibor qaratadi. Antropologlarning faoliyati tufayli tur­
li davrlarning «notanish» madaniyatlari,>ularning xususiyatlari va 
o‘ziga xosliklari o‘rganiladi. Masalan, turli xalq bayramlari, ma- 
rosimlari, sayillarini o‘rganish orqali xalqning madaniyatini tu ­
shunish mumkin. Tarixchilar esa madaniyatning tarixiy jarayon- 
larga ta’siri va o‘zaro aloqadorligini o‘rganadilar.
Tarix va adabiyot. 
Tarix va adabiyot uzoq vaqtlar davomi- 
da bir-biridan ajralmas yaxlitlikda mavjud bo‘lib kelgan. Antik 
davr tarixchilarining ayrimlari ham (Tatsit, Livin) adabiyotga ya- 
qin ijod qilganlar. XIX asrning boshlariga kelib tarixni adabiyot- 
dan alohida tushunish g‘oyalari paydo bo‘ldi va bu ikki sohaning 
bir-biridan alohida sohalarga ajralishi jarayoni shu asrning ik- 
kinchi yarmida to‘la arnalga oshirildi. Shu vaqtda bir qator tari­
xiy asarlar (A.Dyuma, V.Gyugo, V.Skott) yaratildi. Dastlab ta­
rixni tushunishning badiiy uslubi sifatida bu jarayon tushunilgan 
b oisa, keyinchalik bunday «tarixiy-badiiy ijod»ning ilmiy to-

---

monlari ham shakllana boshladi. XIX asrning ikkinchi yarrni- 
da tarix fan sifatida to‘liq qaror topdi. Tarix ilmiy bilish shakli 
bo‘lib e’tirof etilgan bo‘lsa, adabiyot madaniyatning tarkibiy qis- 
miga aylandi.
Fan olamida XIX asr «tarix» asri hisoblanib, avvalgi afsonalar, 
rivoyatlar, tarixiy jarayonlarning badiiy, diniy talqinlari o‘rnini 
tarixning fan sifatida ilmiy xulosalari egallay boshladi. Bu davr- 
da bir qator ilmiy jamiyatlar va ilmiy jurnallar paydo bo‘la bosh­
ladi. XX asrga kelib esa tarix va adabiyot to‘laligicha bir-biridan 
alohida sohaga aylandi.
Tarix va adabiyot aloqadorligi haqida so‘z borganda eslab 
o‘tish o‘rinliki, qadimgi yunon donishmandlaridan biri Aris- 
totelning aytishicha, «tarixchi va shoir bir-biridan biri she’riy 
tarzda, boshqasi nasriy tarzda yozganligi uchun emas, balki bi­
ri sodir bo'lganlar haqida yozsa, ikkinchisi sodir bolishi mum- 
kin bo'lganlar haqida yozganligi bilan farqlanadi. Poeziya umu- 
miylik haqida ko'proq «gapirsa», tarix esa alohida holatlar haqida 
«so‘zlaydi» degan so'zlarni yozib qoldirgan edi1.
XX asrning oxirlariga kelib postmodernistlar tomonidan tarixni 
qaytadan adabiyotga yaqinlashtirish haqida fikrlar bildirila boshlan- 
di. Adabiyotshunoslar va faylasuflarning fikricha, metafora (kinoya, 
majoziy ma’noda) tarix va adabiyotni birlashtirish mumkin. X.Vayt 
tomonidan tor ma’nodagi tarixiy va «ko‘pchilikka tushunarsiz» 
bolgan fikrlarni tarixiy prozadagi ommabop tushunchalar bilan al- 
mashtirish, tarixchining faoliyatini adabiyot sohasidagi bir yo‘na- 
lish, tarixiy bilishni esa dunyoni estetik tushunish shakliga aylan- 
tirish g‘oyasi ilgari surildi. Tarixchi o‘z fanidan, o‘tmishni «qanday 
bo‘lsa shundayligicha» tavsifiashdan voz kechishi va bunda eng 
asosiy o‘ringa intonatsiya (so‘z ohangi)ni qo‘yish kerak, degan fikr­
lar ilgari surila boshlandi. Postmodernistlar X.Borxesning: «Jahon 
tarixi bu - ayrim metaforalarni talaffuz qilishdagi intonatsiyalar 
tarixidir», — degan so‘zlariga urg‘u berdilar.