Metodologiyasi

1 Лотман Ю.М. Культура и взрыв. — М., 1992.

---

tizimi va o‘zaro kommunikatsiya tizim ining vositasi sifatida til 
ko‘zda tutiladi. Semiotikada ikki yo‘nalish mavjud bo‘lib, birin- 
chisi mantiqiy yo‘nalish bo‘lsa, ikkinchisi lingvistik yo‘nalishdir.
Birinchi yo‘nalishda belgi «muhofazalangan» belgi bo‘lib, u 
ramziy ma’nodagi belgi sifatida shakllanishi va belgiga aylanish 
jarayonini bosib o‘tadi. 0 ‘zining mohiyatiga nisbatan, boshqa 
belgilarga, belgining alomatlariga va uning tizimiga yo‘naltirilgan 
bo‘ladi. Keyingi yo‘nalishda esa til axborotni yetkazuvchi, beruv- 
chi vosita sifatida yondashiladi.
Tarix nima, deb qo‘yilgan masalaning turli tushuntirishlari 
va yechimlari orasida madaniy-semiotik yondashuv ham mav­
jud. Masalaning yechimini topishdagi va tushunchalarning turli- 
chaligi bir-birini inkor qilish emas, balki bir-birini to‘ldirib keli- 
shi bilan bir nuqtayi nazardan ikkinchisiga va xulosaga kelishda 
muhim o‘rin tutadi. Madaniy-semiotik yondashuv tarixiy jara- 
yonlar ishtirokchilarining ichki nuqtayi nazarlariga va xususiyat- 
lariga murojaat qiladi. Bunda jarayonlar subyektiv jihatlarining u 
yoki bu harakatlari ko‘zda tutilmoqda. Bunda tarixchining faoli- 
yati jarayonlar va ular orasidagi bog‘liqlikning shartli ravishdagi 
tasavvurida aks etadi. Shuning uchun tasavvurlar tizim ini rekon- 
struksiya qilish kerak. Semiotik istiqbolda tarixiy jarayon kom­
munikatsiya jarayoni sifatida tasavvur etiladi.
Tarixiy jarayon — sotsium va individ o‘rtasidagi kommunikat­
siya, sotsium va tashqi omillar o‘rtasidagi kommunikatsiya. Tarix 
bu — o‘tmishni semiotik qabul qilishdir.
Tarix va tabiiy fanlar. Sinergetika, tartibsizlik nazariyasi. 
XX 
asrning 70-yillariga kelib murakkab tarkibli tizimlarni o‘rganish 
boshlanishi natijasida fanda yangicha iboralar, anglash yangicha 
bazaviy modellari shakllana boshladi. Shulardan biri o‘z-o‘zini 
tashkil qilish haqidagi fan — sinergetika yangi yo‘nalish sifatida 
paydo bo‘ldi. Sinergetika fanlararo yondashuvning asosiy vositasi 
(quroli) sifatida ko‘riladi.
Sinergetika — fanning murakkab va o‘zaro nomutanosib 
bo‘lgan hodisalar va jarayonlarning (ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy

---

va boshq.) umumiy qonuniyatlarini o‘z-o‘zini tashkil qilishning 
o‘ziga xos tamoyillari asosida o‘rganadigan fanlararo yo‘nalishi.
Sinergetika dastlab fanlararo yo‘nalish sifatida yuzaga keldi. 
Ilmiy dunyoqarash nuqtayi nazaridan ayrim hollarda sinergeti- 
kani «global evolyutsionizm» yoki «evolyutsiyaning universal na- 
zariyasi» sifatida talqin qilinadi.
Sinergetikaning asosiy tushunchalaridan biri tizimlarning 
hamda ko‘p sohali muhitning ko‘p variantli va turlicha bo‘lgan ji- 
hatlarini aniqlab beruvchi tizimlardir.
Bu fenomen sinergetikada evolyutsiyaning yo‘nalishidagi o‘zi- 
ga xoslikni kuzatish sifatida namoyon bo'ladi, ya’ni oddiy va sod- 
dalikdan murakkablikka va birmuncha mukammallikka yo‘na- 
lishni anglatadi.
Xaosologiya sinergetikaning bir tarmog‘i bo‘lib, o‘z predmeti si­
fatida tizimlarning nomutanosibligi yoki tasodiflar, jarayonlardagi 
kuchli «tebranishlar» sohalarini o‘rganadi. XX asrning 70—80-yil- 
laridan bu yondashuv ijtimoiy-gumanitar bilimlarga ham kirib ke- 
la boshladi. Bu nazariya tarixning bir tekisda bosqichma-bosqich 
sodir boMadigan jarayonlar haqidagi modellarini qarshi tarzda tan- 
lash imkoni kengroq bo‘lgan alternativlik g£oyasini (qarama-qarshi, 
zid holatda) ilgari surdi. Shuni ta’kidlash kerakki, faylasuflar va 
fiziklar xaos nazariyasini faol tarzda taraqqiy ettirib boradilar, bi­
roq bu tarix fani sohasida bir qator savollarga sabab bo‘ladi. «Xaos» 
tushunchasining o‘zi majoziy ma’noda va mavhumdir. Hozirga- 
cha xaos nazariyasi tarixchiga nima berishi yoki tarix tadqiqotlari- 
da qanday samaraga va ilmiylikka erishishi mumkinligi mavhum 
qolmoqda.