Metodologiyasi

«so‘zlar» bo‘Lib, ular sakkiztani tashkil etadi va har bir harf tegishli ravishda 1 
dan 1000 gacha raqamlami ifodalaydi. Birinchi so‘zdagi harflar birikmasi «abjad» 
tarzida o‘qilganligi sababli «abjad hisobi» deb yuritiladi.
2 Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. — М.: «Наука», 
1987.

---

«Adiblardan biri mendan [turli] xalqlar haqidagi tarixlar, ular­
ning boshlanishlari va shoxobchalari, ya’ni oylar va yillari usti- 
da u tarix egalarining ixtiloflari va bu ixtiloflar sabablari ... ha­
qida so'radi»1.
Beruniy so‘zlariga e ’tibor qaratiladigan bo‘lsa, ko‘rish mum- 
kinki, asosiy so‘ralayotgan narsa bu tarixlar va ular bilan bog‘liq 
holatlardir. Beruniyning «Hindiston» asari tarjimasining izohlar 
qismida «tarixlar» iborasiga quyidagicha sharh berilgan, ya’ni, 
«bu yerda tarix so‘zi yil hisobi, era ma’nosida ishlatilmoqda»2. 
Bizningcha, bu o‘rinda «tarix» emas, balki «ta’rix» tarzida be­
rish maqsadga muvofiq bo'lardi va bu so‘z yil hisobi yoki era 
m a’nosini emas, balki tarixiy voqeaning sodir bo‘lgan sanasi- 
ni anglatuvchi so‘z ekanligiga urg'u berilsa maqsadga muvofiq 
bo‘lardi. Bu fikrim izni Beruniyning boshqa so‘zlari tasdiqlay- 
di, ya’ni tarixiy jarayonlarning zamon va makon bilan bog‘liq- 
lik masalasida Beruniy quyidagi so‘zlarni keltirib o‘tadi: «Biror 
o‘tib ketgan yilning avvalidan hisobga olinadigan m a’lum bir 
muddatga tarix deyiladi. O'sha yilda turli alomatlar va dalillar 
bilan [qandaydir] ... biron muhim narsa yuz bergan bo'lishi ke­
rak, bular uzoq asrlar va ko‘p zamonlarsiz paydo bo‘lmaydi (ta­
rix makonda va zamonda sodir bo‘ladi, degan tushunchaning 
dalili — Z.I.). Bunday hodisalar orqali m a’lum vaqtlar, tarix­
lar aniqlanadi (bu yerda hodisalar jum lasini tarixiy jarayonlarni 
aniqlovchi yoki isbotlovchi dalillar sifatida ham tushunish va 
qabul qilish m um kin — Z.I.)...»3.
Beruniy so‘zlariga e’tibor berib qaralsa, zamonaviy tarix fani 
metodologiyasidagi mavjud asosiy maxsus tadqiqot uslublaridan 
biri — diaxron uslub haqida so‘z borayotganligini anglash mum­
kin. Bu so‘zlarda diaxron uslub bilan turli davrlar va ularning davr