Metodologiyasi

Tarixiy manbalar 
- kishilik jamiyati o‘tmishini hamda tarixiy 
jarayonlarni o‘rganish imkonini beradigan barcha obyektlar, ya’ni 
inson qo‘li bilan yaratilgan narsalarning hammasi, shuningdek 
atrof-muhit bilan munosabati natijalari, moddiy madaniyat na- 
munalari, yozma yodgorliklar, urf-odatlar, marosimlar va bosh- 
qalar. Tarixiy manbalar miqdori chegarasiz, biroq turli tarixiy 
davrlarga oid bo‘lgan manbalar miqdori bir-biridan farqlanadi.

---

TARIXIY QONUNIYAT VA TARIXIY 
ZAMON KATEGORIYALARI
Tarixiy qonuniyat. Tarixiy rivojlanishda muqobillik. Tari­
xiy zamon kategoriyalari. 0 ‘tmishni to ‘Idirishning xilma-xilligi va 
xronologik jadvallarning tuzilishi, subyektivligi. Tarixiy rivojlanish 
davrlari.
Tarix fani qonuniyatlarni shakllantiradimi yoki individual, 
yakka holdagi, takrorlanmas tarixiy jarayonlarni tavsiflash bilan 
cheklanadimi? Bu 
tarixiy bilishning eng asosiy muammolari- 
dan biri sifatida tarixchilar tomonidan e’tirof etilgan masala- 
lardan biridir.
Agar tarix fan bo‘lsa, u holda jarayonlarning mohiyatiga ki- 
rib borgan holda ularning obyektiv qonuniyatlarga asoslanganlik 
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatib bera olishi kerak. Ayni vaqt­
da tarixiy bilish jarayonining murakkabligini hisobga olgan hol­
da ko‘pgina faylasuflar tarixiy jarayonlarning tasodifiy ekanligiga 
urg‘u beradilar va qonunlarni ochish vazifasini sotsiologlarga yuk- 
ladilar. Bu vazifaning hal etilishi va o‘z yechimini topishi tarixdagi 
zaruriyatlar va tasodiflar haqidagi savollarga javob topishga im- 
kon beradi. Fatalistlarning ta’kidlashicha, tarix o‘zining avvaldan 
ma’lum yo‘lida davom etib kelaveradi, unda hamma narsa qonuniy 
va zaruriy, inson esa shiddat bilan sodir bo‘layotgan bu jarayon- 
da mayda va arzimas payrahadir (ya’ni inson tarixiy jarayonning 
sodir bo‘lishida hech qanday rol o‘ynamaydi va unga ta’sir ko‘rsa- 
ta olmaydi) deb hisoblaydilar. Volyuntaristlar esa aksincha, inson 
tarixni ijod qiluvchi, uni shakllantiruvchi omil deb bilib, inson bu 
jarayonda o‘ziga zarur va o‘zi hohlagan jamiyatni barpo eta olishi 
mumkin deb hisoblaydilar. Bundan ko‘rinadiki, bu rnasala akade- 
mik fan doirasidan chetga chiqib ketmoqda va ayni vaqtda insoni- 
yatni o‘ylantiradigan eng dolzarb savollarni o‘rtaga tashlamoqda.
Tarixiy jarayonlarni qonuniyatlashtirish g‘oyasi yangi zamondagi 
mushohadalarni yuzaga keltirib, ma’rifatparvarlar tomonidan o£rta 
asrlardagi ilohiyatchilik, tarixning yoki inson taqdirining «avvaldan

---

belgilab qo'yilishi» g‘oyasini inkor qildi. Bu yondashuv natijasida 
tarixga dunyoviy xarakter berilib, ratsionalistik yondashuv, ya’ni har 
qanday tarixiy jarayonni aql-idrok, mulohazakorlik va ilmiylikka 
asoslangan holda tushunish va talqin qilish qaror toptirildi.
Pozitivistlar jamiyatning taraqqiyot qonunini turlicha talqin 
qildilar: goh ularni tabiat qonunlari bilan aynan o‘xshash deb o‘z 
fikrlarini ilgari sursalar, goh inson axloqiy taraqqiyotining asosiy 
qonuniyati deb tushuntirdilar.
XX 
asr boshlarida nemis tarixchisi E.Meyer shu vaqtgacha 
(ya’ni XX asr boshlarigacha) hech bir tarixchiga tarix sohasida 
biron-bir qonuniyatni ochganligi va kashf etganligi nasib etma- 
ganligini qayd etib o‘tgan edi.
Marksistlar esa qonuniyatlar g‘oyasida qat’iy turib oldilar. Bi­
roq ularning maqsadlari bilan inson faoliyatining natijalari bir-bi- 
riga mos kelmadi. Jamiyatda ko‘plab qonuniyatlar mavjud va ular 
doimiy harakatda bo‘lib, natijada ular jamlanib bir maromda ish- 
lay boshlaydi va obyektiv qonuniyatlar sifatida namoyon bo‘ladi. 
Marksistlar tomonidan taklif etilgan ijtimoiy-iqtisodiy formatsi- 
yalar nazariyasi jamiyat tarixiy taraqqiyotini qonuniyatlar asosida 
ro‘y berishi haqida umumiy tasavvurlarni berdi, biroq ko‘pgi- 
na tarixchilar tomonidan bu g‘oya qabul qilinmadi, shunga qa- 
ramasdan XX asrning o‘rtalari va ikkinchi yarmida jahonning 
ko‘pgina davlatlarida bu nazariyaga amal qilish keng tus olib, XX 
asrning 90-yillariga kelib bu nazariya o‘z ahamiyatini yo‘qotdi.
A.Toynbi, O.Shpengler kabi ayrim tarixchilar va faylasuflar 
taraqqiyotning «davriy» nazariyasini qabul qildilar. Har qanday 
madaniyat va sivilizatsiya shakllanish, taraqqiyot, inqiroz va but- 
kul yo‘q bo‘lib ketish davrini boshdan kechirgan. Biroq bu ta- 
moyil ham tarixchilar o‘rtasida birdek qabul qilingan g‘oya hi- 
soblanmaydi. Ko‘pchilik rasmiy mantiq, psixologiya qonunlarini 
tan olib, hattoki bilishning o‘zini ham tan oladilar, biroq tarixiy 
taraqqiyot qonuniyatlarini birdek qabul qila olmaydilar.
XX 
asrning so‘nggi choragida rus tarixchilari pozitivistlar- 
ning qonunlarni sotsiologiya ochadi (shakllantiradi, yuzaga

---

chiqaradi), tarixchi esa ularni tarixiy materiallarda aks ettira- 
di xolos, degan fikriga qarshi bahsga kirishdilar. M.A.Barg o‘zi- 
ning