Metrlogiya va standartlashtirish

1. 
   MА’RUZА.
   

“METRLOGIYA VA STANDARTLASHTIRISH” FANINIG MAQSAD VA VAZIFALARI

Rеjа:
1. Metrik o‘lchashlar, o‘lchashlar tizimini yaratilishi va rivojlanish istiqbollari
1.2. Antropometrik o’chashlarning vujudga kelishi.
1.3. Stixiyali rivojlanish davr.
1.4. “Mеtrоlоgiya to‘g‘risidа” Rеspublikа qоnuni.


Tаyanch so‘zlаr: mеtrоlоgiya, stаndаrtlаshtirish, sеrtifikаtlаshtirish, o‘lchаsh, аntrоpоmеtrik o‘lchаsh birliklаri.

1. 
   Metrik o‘lchashlar, o‘lchashlar tizimini yaratilishi va rivojlanish istiqbollari
   

Atrofimizdagi ixtiyoriy olingan biron bir obyekt (predmet, jarayon yoki xodisa) to'g'risida gap borganda, albatta ularni tavsiflovchi muayyan xossa (xodisalar)ni ko‘z oldimizga keltiramiz. Bu xossalar ko‘p yoki kam darajada namoyon bo’lishi, boshqacharoq aytganda, miqdoriy baholanishi mumkin. Odatda miqdoriy baholashni faqatgina o‘lchashlar amali orqaligina bajarish mumkin.

O‘lchashlar inson faoliyatining ajralmas bo‘lagi bo'lib, uning ongli hayotini asosini tashkil etadi. Kishi erta bilan uyg‘ongan zahoti birinchi navbatda vaqtni baholaydi, ishga, o‘qishga ketayotganda masofani baholaydi va h.k. O’chashlar uzluksiz, takrori yoki davriy ravishda, ba’zan bilgan holda, ba’zan esa bilmagan holda sodir bo‘lib turadi. Ona tabiat insonni shunday bir ajoyib xususiyat, hissiyot bilan ta’minlaganki, uni murakkab bir o‘lchash asbobi sifatida tushunishimiz mumkin. Ammo, shuni ta’kidlash zarurki, atrofdagi muhitni, borliqni faqat hissiyot vositasidagina bilish yetarli emas, faqatgina ularni o‘Ichashlar orqaligina bilib kerakli xulosalar chiqarib olishimiz mumkin.
Hozirgi vaqtda xech bir mutaxassis yo‘q-ki, u o‘z ish faoliyati mobaynida o‘lchashlarni qo‘llamasa. Uning oldida turgan muammo qanchalik murakkab bo‘Isa, o’lchashlarning ahamiyati shunchalik salmoqli bo’ladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, hozirda inson faoliyatining 3000 dan ortiq sohasi aynan o’lchashlar bilan chambarchas bog’liq ekan.
Har bir ishda muayyan tartib-qoidalar bo’lgani kabi o’lchashlarning ham o‘ziga xos bo‘lgan qoidalari, usullari va uslublari mavjud bo‘lib. bularning bari o’zining me’yoriy hujjatlari asosida biror bir tizimga keltiriladi.
O’lchash texnikalari, ayniqsa hisoblash vositalariga asoslangan o‘lchash qurilmalari ilm va fanning rivojlantiruvchi katalizatori hisoblanadi. O'lchashlar hamma uchun, havoning harorati va namligiga qarab ekin ekuvchi dehqondan tortib, ulkan kashfiyotlar qilayotgan tadqiqotchi uchun ham o‘lchash haqida ma’lumot zarur. Shu bois fan va texnikaning rivoji (taraqqiyoti) hamma vaqt o’lchashlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib kelgan va albatta o‘lchashlarning insoniyat taraqqiyotidagi o‘rni, ahamiyati beqiyosdir. Bu borada xattoki Qur’oni Karimda ham aytib o‘tilgan: “Bu dunyoda hamma narsani aniq o‘lchov bilan yaratdik”. Mashhur rus olimi D.I. Mendeleev o‘lchash haqida shunday degan edi: har bir fan, eng avvalo o‘lchash bilan boshlanadi”, “Bilish uchun oMchash kerak, o‘lchash uchun esa o'lchovni bilish kerak”. Shuning uchun ham asosiy maqsad faqat o‘lchash emas, uning o'lchovini ham bilish zarurligini ko'rsatib o‘tgan. Galileo Galiley “O‘lchab bo’ladiganini o’lchang, mumkin bo‘lmaganiga imkoniyat yarating” kabi bashoratlari o‘lchashlarning ahamiyatini yanada yuqoriga ko‘targan.

1.2. Antropometrik o’chashlarning vujudga kelishi

O'lchashlarga bo'lgan ehtiyoj qadim zamonlardayoq paydo bo’lgan. Inson kundalik hayotida har xil kattaliklarni: masofalarni, yer maydonlarining yuzalarini, jismlarning o’lchamlarini, massalarini, vaqtni va hokazolarni, bu jarayonlarni yuzaga kelish sabablarini, manbalarini bilmasdan, o‘zining sezgisi va tajribasi asosida o‘lchay boshlagan.

“O‘lchash” atamasining tom ma’nosi bo‘yicha tahlil etadigan bo’lsak, qadimda insoniyat asosan “organoleptik o'lchashlar” - ya’ni, o‘zining his etish a'zolari orqali u yoki bu fizikaviy xossa bo‘yicha taxminiy ma’lumotlar olgan. Bunda mana shu xis etish organlari o‘lchash vositasi vazifasini bajargan. Garchand bu kabi o‘lchashlarda aniq bir qiymat olinmasa ham, har bir o‘lchashda, aniqrog‘i baholashda muayyan bir o’chovga nisbatan solishtirish amalga oshirilgan. Dastlab solishtirish o’lchovi
moddiy bo’lgan. balki insonning o‘z tajribasi, zakovati va atrof-muhitni bilish darajasiga qarab individual tarzda belgilangan. Keyinchalik ish va ozuqa topish qurollari amalda qo‘llana borgan sari solishtirish o‘lchovlari moddiylasha borgan. Insoniyat rivojlana borib, ish qurollarini va yashash tarzini yanada takomillashtira borgan. Yashash va mehnat sharoitiarini yanada qulaylashtirish xarakatida bo’lgan. Moddiy bo‘lmagan o'lchovlar bilan ishlash noqulayligi va individualligi tufayli, uni moddiylashtirish yo’llarini axtara borgan. Shu tariqa turli o'lchash birliklari paydo bo‘lgan.
Eng qadimgi o‘lchash birliklari - antropometrik o’lchashlar bo’lgan. Antropometriya - antropologiya ilmida: odam tanasi va a’zolarini o'lchashga asoslangan tekshirish usuli bo‘lib, u insonning muayyan a'zolariga muvofiqlikka yoki mo-yillikka asoslangan holda kelib chiqqan. Masalan: qarich – qo’l kafti yo-yilgan holda bosh barmoq va jimjiloq orasidagi masofa, qadam - balog'at yoshidagi odamning sokin odimlashidagi yurish birligi, tirsak - kaft va tirsak orasidagi masofa. chaqirim - ochiq dala sharoitida birining tovushini ikkinchisi eshitishi mumkin bo‘lgan masofa, ladon — bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan to‘rttasining kengligi; fut - oyoq tagining uzunligi; pyad - yozilgan bosh va ko‘rsatkich barmoqlar orasidagi masofa, va hokazolar. Bu kabi birliklarni joriy etishda yirik fan yoki davlat arboblarining antropometrik o’lchamlarini asos qilib olish hollari ham uchraydi. Masalan, ingliz qiroii Genrix I (12-asming boshi) yard o‘lchash birligini ( 91,44 sm) joriy etgan. Bunda namunaviy o‘lchov sifatida qirolning burni uchidan oldinga cho‘zilgan qo‘lning o‘rtancha barmog’i uchigacha bo‘lgan masofa olingan. Antropometrik o’lchash birliklari bilan bir vaqtda tabiiy o‘lchash birliklari ham paydo bo‘la boshlagan. Bu birliklar sifatida tabiatdagi ba’zi doimiy, o‘zgarmas hisoblangan obyektlarning xususiyatlari olingan. Masalan, turli qimmatbaho toshlarning o‘lchov birligi sifatida keng qo‘llanilgan, “no’xotcha” ma’nosini anglatuvchi “karat”, "bug‘doy doni" ma’nosini bildiruvchi “gran” shular jumlasidandir.
Dastlabki tabiiy o‘lchovlarning yana bir namoyondasi, hamma yerda ishlatiladigan vaqt o‘lchovlaridir. Munajjimlarning ko‘p - yillik kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda vaqt birligi sifatida -yil, oy, soat tushunchalari ishlatilgan. Keyinchalik esa yerning o‘z o‘qi atrofida to‘la aylanishiga ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan. Qadimgi Vavilonliklar bizning eramizgacha bo‘lgan П asrdayoq vaqtni Minalarda o‘lchashgan. Mina taxrninan ikki astronomik soat oralig‘iga teng bo’lib, bu vaqt mobaynida Vavilonda rasm bo‘lgan suv soatidan massasi taxminan 500 grammga teng bo‘lgan "mina suv" oqib ketgan. Keyinchalik «mina» o‘zgarib, biz o‘rganib qolgan minutga aylangan.
Shunday o‘lchovlardan biri yerning o’z o‘qi atrofida aylanishini vaqt birligi sifatida ishlatilishidir. Jamiyatning rivojlanishi, savdo va dengiz sayohatining rivojlanishiga, sanoatning paydo bo’lishiga, fanning rivojlanishiga, shu bilan birga maxsus texnika va o‘lchash vositalarini yaratilishiga ham sababchi bo‘ldi. Shunday qilib o‘lchashlarning rivojlanishiga biz e’tiborimizni qaratsak, uni quyidagi bosqichlarga bo‘lishimiz mumkin: