Metrologiya asoslari

Nazorat savollari: 
1. O‟lchash xatoliklari ifodalanishiga qarab qanday turlarga bo‟linadi? 
2. Absolyut xatolik nima va u qanday aniqlanadi? 
3. Nisbiy xatolik nima va u qanday aniqlanadi? 
4. Keltirilgan xatolik nima va u qanday aniqlanadi? 
5. O‟lchash xatoliklari mohiyati, xarakteristikalari va bartaraf etish yo`llariga 
qarab qanday turlarga bo‟linadi? 
6. Muntazam xatolik nima va u qanday tashkil etuvchilardan iborat? 
7. Uslubiy xatolik nima va u nima sababdan kelib chiqadi? 
8. Instrumental xatolik nima va u nima sababdan kelib chiqadi? 
9. Sub‟ektiv xatolik nima va u nima sababdan kelib chiqadi? 
10. Tuzatma nima va u qanday aniqlanadi? 
 
 
 
 

---

49 
10-AMALIY MASHG’ULOT
TASODIFIY XATOLIKLARNING TAQSIMLANISHI.
Ishning maqsadi: tasodifiy xatoliklarni taqsimlanishi qonunlarini, ularning 
sonli xarakterictikalarini o`rganish. 
Umuman olganda amaliy masalalarni yechish shuni ko‟rsatadiki, muntazam 
xatolikni to‟liq bartaraf etish imkoniyati yuk, binobarin, uni chegaralarini baholash 
nazariy metrologiyada eng muhim masalalardan xisoblanadi. Bunday baholash 
o‟lchash qurilmalarning aniqligiga xam keskin ta‟sir etishi mumkin. Tashqi va 
ichki destabil faktorlar tasodifiy xatoliklarning asosiy manbalari xisoblanadi. Bu 
xatoliklar o‟lchash natijalariga keskin ta‟sir etmasligi uchun ularni maxsus usullar 
bilan o‟lchashlar qatoridan chiqarib tashlanadi.
O‟lchash natijalarining sochilganligi xatoliklar nazariyasi nuqtai nazaridan 
olganda ularning taqsimlanish funksiyalari va qonunlari, matematik kutilishi, 
dispersiyasi va o‟rtacha kvadratik xatoligi bilan bog‟likdir. O‟lchash natijalarining 
sochilganligining katta bo‟lishi, ya‟ni 
matematik ayirmaning katta 
bo‟lishi, bu o‟lchash natijalarning o‟rta arifmetik qiymatidan shuncha katta 
mikdorga og‟ishini ko‟rsatadi. 
O‟lchash natijalarning o‟lchashlar katoridagi sochilganligi kuyidagicha 
baholanadi :
- o‟lchash natijalarining sochilganligi
;
- bir karrali o‟lchashdagi o‟rtacha arifmetik xatolik ; 
- bir karrali o‟lchashdagi o‟rtacha kvadratik xatolik
; 
- o‟lchash natijalarining
o‟rtacha kvadratik xatoligi; 
- bir marta o‟lchashlar xatoliklarini ishonchli chegarasi
; 
- o‟lchash natijalarining xatoliklarini ishonchli chegarasi
̅
. 
O‟lchash natijalarining tarqoqlik – bu kattaliklarning qator o‟lchashlar 
qatoridagi eng katta va eng kichik qiymatlari orasidagi farq bilan aniqlanadi, ya‟ni 
.
min
max
x
x
R
n


(10.1)

---

50 
Agar bu farq qanchalik kichik bo‟lsa, o‟lchash natijalarining tarqoqligi 
shunchalik kichik bo‟ladi. Alohida o‟lchashlarning o‟rtacha arifmetik xatoligi bir 
nechta 
mustaqil 
o‟lchashlar 
natijalarining 
tarqoqligini 
umumlashgan 
xarakteristikasi bo‟lib, quyidagi matematik ifodadan xisoblanadi:
∑
| 
|
(10.2) 
bu erda r–o‟rtacha arifmetik xatolik – qator o‟lchashlarga xos 
ta xatoliklarning 
absolyut kiymatlarini o‟rtacha arifmetik qiymati; 
– o‟lchashlar natijasi;
̅ – kattalikning o‟rtacha arifmetik qiymati;
(
– ̅) - chi o‟lchashlardagi xatolikning absolyut qiymati.