Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш

4¹-модда. Ўлчовларнинг ягона бирликда бўлишини таъминлашга оид норматив ҳужжатлар
I бўлим. Умумий қоидалар
1 - модда. Асосий тушунчалар «метрология» — ўлчовлар, уларнинг ягона бирликда бўлишини таъминлаш усуллари ва воситалари ҳамда талаб қилинадиган аниқликка эришиш йўллари ҳақидаги фан;
«ягона ўлчов бирлиги» — ўлчовларнинг натижалари қонунлаштирилган бирликларда акс эттирилган ва хатоликлари берилган эҳтимолликда маълум бўлган ўлчов ҳолати;
«ўлчов воситаси» — ўлчовлар учун фойдаланиладиган ва нормаланган метрологик хусусиятга эга бўлган техника воситаси;
«бирлик эталони» — физик ўлчам бирлигини бошқа ўлчов воситаларига ўтказиш мақсадида уни қайта ҳосил қилиш ва сақлаш учун мўлжалланган ўлчов воситаси;
8. Metrologik tekshiruv va nazorat.
12 - модда. Давлат метрология текшируви ва назоратини ўтказиш тартиби
13 - модда. Давлат метрология текшируви ва назорати объектлари
14 - модда. Давлат метрология текшируви ва назорати тадбиқ этиладиган доиралар
15 - модда. Давлат метрология текшируви ва назорати турлари
16 модда. Ўлчов воситаларининг турларини тасдиқлаш
17 - модда. Ўлчов воситаларини текширувдан ўтказиш
18-модда. Ўлчов воситаларини тайёрлаш, реализация қилиш ва уларнинг ижараси билан шуғулланиш учун юридик ва жисмоний шахсларнинг фаолиятига лицензия бериш
18-1-модда. Метрология ишлари ва хизматларини амалга ошириш ҳуқуқи билан таъминлаш учун юридик ва жисмоний шахсларни аккредитация қилиш
19 - модда. Метрология нормалари ва қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик
12-modda:Давлат метрология текшируви ва назорати давлат метрология хизмати органлари томонидан метрология нормалари ва қоидаларига риоя этилишини текшириш мақсадида амалга оширилади.
Давлат метрология текшируви ва назорати метрология соҳасидаги қонун хужжатлари талабларига мувофиқ амалга оширилади.
13-modda:Қуйидагилар давлат метрология текшируви ва назоратининг объектлари ҳисобланади:
эталонлар;
ўлчов воситалари;
моддалар ва материаллар таркиби ҳамда хоссаларининг стандарт намуналари;
ахборот-ўлчов тизимлари;
ўлчовларни бажариш услубиётлари;
метрология нормалари ва қоидаларида назарда тутилган ўзга объектлар.
9. O‘lchash vositalarining turini tasdiqlash.
Ўлчаш воситаларининг турини тасдиқлаш – бу метрология бўйича Миллий орган қарори билан ўлчаш воситаси турини мамлакат территориясида қўлланилишини қонуний тан олинишидир.
Ўлчаш воситаларининг тури деганда, бир мақсад учун мўлжалланган, бир иш тамойилига ва бир хил конструкцияга ва ягона техник ҳужжатга эга бўлган ўлчаш воситалари комплекси тушунилади.
Давлат текшируви ва назорати амалгаошириладиган соҳаларда фойдала-ниладиган, ишлаб чиқариладиган ва импорт бўйича келтириладиган ўлчаш воситалари давлат синовларидан ўтказилиб, уларнинг тури тасдиқланиши ёки метрологик аттестатланиши лозим.
Давлат синовларини ўтказиш, турини тасдиқлаш ва ўлчаш воситаларини Давлат рўйхатига киритиш ишларини Ўзстандарт Агентлиги бажаради.
Ўлчаш воситаларининг турини тасдиқлаш мақсадида синовларни ташкиллаштириш, ўтказиш тартиби, мазмунига талаблар хамда давлат метрологик текшируви ва назорати соҳасида қўлланилиши мумкин бўлган ўлчаш воситаларининг турини тасдиқлаш тартиби O’z DSt 8.009:2004 да ўрнатилган.
O’z DSt 8.009:2004 стандартнинг талаблари Ўзбекистон Республикасида яратиладиган ва (ёки) серияли ишлаб чиқарилиши мўлжалланган ўлчаш воситаларига ва Ўзбекистон ҳудудига импорт бўйича тўпи билан келтириладиган ўлчаш воситаларига нисбатан қўлланилади.
10. O‘lchash vositalarini metrologik attestatlash.
Ўлчаш воситаларини метрологик аттестатлаш – доналаб ишлаб чиқарилган (ёки хориждан доналаб нусхаларда келтириладиган) ўлчаш воситаларини, буларнинг хоссаларини синчиклаб тадқиқ қилиш асосида, давлат метрологик текшируви ва назорати соҳасида қўлланишга ҳуқуқли эканлигини метрологик хизмат томонидан тан олиш.
Метрологик аттестатлаш ўлчаш воситаларининг метрологик характеристикаларининг ҳақиқий қийматларини аниқлаш ва (ёки) уларнинг ўрнатилган талабларга мувофиқлигини тасдиқлаш мақсадида ўтказилади. Эксплуатацияга кам сонли ўлчаш воситаларини киритиш метрологик аттестация орқали амалга оширилади. Ўлчаш воситалари метрологик аттестацияни Ўз РСт 8.011 билан регламентланган. Ўлчаш воситаларининг метрологик аттестатлаш Давлат метрология хизмати ва юридик шахсларнинг метрология хизматининг аккредитланган органлари томонидан ўтказилади. Метрологик аттестатлашнинг ижобий натижаларига кўра ўлчаш воситалари Давлат реестрда регистрация қилинади ва унга метрологик аттестатланганлик тўғрисида сертификат берилади.
11. O‘lchash vositalarini qiyoslash.
O'lchash vositalarini qiyoslash, bir nechta o'lchamalar orasidagi bog'lanish va mosliklarni aniqlash uchun amalga oshiriladi. Qiyoslashning asosiy maqsadi, bir yoki bir nechta o'lchash vositalarining o'lchamalardagi xatolarini va mosliklarni aniqlash, ulardan foydalanishdagi yomonliklarni yig'ish, o'lchamalarning tartib va to'g'ri ta'limotlarga javobgarligini aniqlash va yuqori sifatli o'lchash vositalarini belgilashdir.
O'lchash vositalarini qiyoslash uchun quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi:

1. 
   Kalibrlash: Kalibrlash, o'lchash vositalarining to'g'ri ishlashini va o'lchamalaridagi mosliklarni tekshirish jarayonidir. Bu jarayon o'lchamalarning ta'limotlarga mosligini va to'g'ri o'lchash vositalarini tanlashda yordam beradi. O'lchamalar, kalibratsiya stanlarida aniqlangan xususiyatlarga mos kelganligini tekshirish uchun kalibratsiya qurilmalari orqali taqsimlanadi.
   
2. 
   Taqqoslash: Taqqoslash, bir nechta o'lchash vositalarining bir xil ob'ektlarni o'lchashda o'lchamalarni solishtirish jarayonidir. Bu jarayon o'lchamalarning mosligini, xatolarini va bir-biriga nisbatan mosligini aniqlashda foydalaniladi. Taqqoslash natijalari asosida o'lchash vositalarining ishlashida yuzaga keladigan mosliklar aniqlanadi va mosligini oshirish uchun kerakli tadbirler o'tkaziladi.
   
3. 
   Tashqi sertifikatlar: Tashqi sertifikatlar, o'lchash vositalarining yuqori sifatini tasdiqlovchi va ularga etibor qaratuvchi sertifikatlardir. Ular o'lchash vositalarining standartlara mosligini va sifatini belgilaydigan sertifikatlardir. Tashqi sertifikatlar, tarixiy shahslar va tashkilotlar tomonidan beriladi va ularga asosan sertifikat beruvchi tashkilotlar tomonidan tayinlanadi.
   

Qiyoslash jarayonlari o'lchash vositalarining to'g'ri ishlashi, o'lchamalarning mosligi va yuqori sifatni ta'minlash uchun muhimdir. Ular tartibga solish va sertifikatlash jarayonlarida xatolar va qoida bilan kelishmaydiganliklarni identifikatsiya qilishga yordam beradi.
12. O‘lchash vositalarni kalibrlash.
O'lchash vositalarini kalibrlash, bu vositalarning to'g'ri ishlashi va o'lchamalaridagi mosliklarni tekshirish jarayonidir. Kalibrlashning asosiy maqsadi, o'lchash vositalarining to'g'ri ishlashi, xatoliklarni aniqlash va ulardan kelib chiqadigan yomonliklarni yig'ishdir.
Kalibrlash jarayonida quyidagi amallar bajariladi:

1. 
   Kalibratsiya stanlarida o'lchash vositalari bilan taqqoslash: O'lchash vositalari kalibratsiya stanlariga olinib, standart o'lchamalar bilan solishtiriladi. Bu stanlar yuqori sifatli standart o'lchamalar bilan ta'minlangan va ulardan kelib chiqadigan xatoliklarni aniqlash imkonini beradi. O'lchamalarning standartga mosligi va mosligini aniqlash uchun taqqoslash amalga oshiriladi.
   
2. 
   Kalibratsiya standlarida o'lchash vositalarining mosligini tekshirish: Kalibratsiya stanlarida o'lchash vositalarining mosligi, o'lchashlar va mosliklar koeffitsiyentlarini tekshirish uchun foydalaniladi. Vositalarning o'lchamalardagi mosligini aniqlash, xatoliklarni topish va ulardan to'sqinliklarini yig'ishga yordam beradi.
   
3. 
   Kalibratsiya protokollari tuzish: Kalibrlash jarayoni natijalarini yozib olish uchun kalibratsiya protokollari tuziladi. Bu protokollar o'lchash vositalarining o'lchamalaridagi mosliklar, qabul qilingan qiymatlar, xatolar, kalibratsiya natijalari va boshqa muhim ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Kalibratsiya protokollari o'lchash vositalarining to'g'ri ishlashini tasdiqlayuvchi hujjat sifatida qabul qilinadi.
   
4. 
   Kalibratsiya sertifikatlari berish: Agar o'lchash vositalari kalibratsiya natijalariga mos kelgan bo'lsa, ularga kalibratsiya sertifikatlari beriladi. Bu sertifikatlar o'lchash vositalarining o'lchamalardagi mosliklarini, kalibratsiya natijalarini va qonuniy talablarga mosligini tasdiqlayuvchi hujjatlardir. Kalibratsiya sertifikatlari o'lchash vositalarining sifatini tasdiqlayuvchi va ulardan foydalanishda ishonch hissi yaratadigan hujjatlardir.
   

Kalibrlash, o'lchash vositalarining to'g'ri ishlashi va o'lchamalardagi mosliklarni ta'minlashning muhim qismidir. Bu jar