Mexanika, molekulyar fizika va termodinamika

2.3 - rasm
Amaliyotdan misollar: Zirxli tank texnikasida ishqalanish kuchi mufta gardishlari, tormoz tizimlari, podshipniklar, yo‘llar va g‘ildiraklarning ishlashini belgilaydi. Muz ustida abtomobillar shataksiraydi va sirpanadi. Qurol snaryadi va uning stvol kanalining devorlari orasidagi ishqalanish qurolning samaradorligiga katta tasir ko‘rsatadi, ayniqsa qurol stvoli ichki sirtida ariqchalar qilingan va snaryadning chiqiq qismlari ariqchalar bo‘ylab harakatlanganda ayniqsa sezilarli bo‘ladi.
Jangovar transport vositalarining o‘tuvchanlik qobiliyati, boshqa narsalar qatori, tayanchning tuproqqa bosish yuzasi bilan belgilanadi, chunki solishtirma bosim aynan shunga bog’liq.


2.4 Tortishish kuchlari
Dinamikaning deyarli barcha hodisalarida butun olam tortishish qonuni bilan belgilanadigan tortishish kuchi muhim rol o‘ynaydi:


(2.11)
bu yerda - zarracha massasi; r – zarrachalar orasidagi masofa; gravitasiya doimiysi. Bu qonun I.Nyuton tomonidan Kepler qonunlarini o‘rganish natijasida olingan. Nyuton Oyning markazga intilma tezlanishini jismlarning Yerga erkin tushish tezlanishi bilan taqqoslagan ham.
Gravitasiya doimiysini ingliz fizigi G.Kavendish(1731-1810), buralma tarozi yordamida tajribalarda aniqlagan.
Gravitatsiya o‘zarotasiri dunyoning fizik manzarasini belgilaydigan to‘rtta asosiy o‘zarotasirlardan biri hisoblanadi. Bu juda katta emas, va o‘zini faqat ulkan massalar bilan namoyon qiladi. Shunday qilib, 2015 yilda astrofiziklar har birining massasi Quyoshimiz massasidan 30 baravar ko‘p bo‘lgan ikkita qora tuynukning birlashishi natijasida hosil bo‘lgan tortishish to‘lqinlarini kuzatdilar. Mazkur to‘lqinlarni Yer sirtida qayd etish uchun masofaning o‘zgarishini 10 ^-19 m darajasigacha o‘lchash kerak bo‘ladi.
(2.11) formulada (2.3)formuladagi kabi inert massa mavjud emas. Bu yerda uni tortish kuchi deb atash va boshqacha tarzda belgilash kerak. Shunga qaramay, ushbu massalar qat’iy ravishda teng bo‘lganligi aniqlangan, mazkur tenglikni tekshirishning nisbiy aniqligi ~ 10^-12. Bundan tashqari, inert va tortishish massalarining tengligi Eynshteyn tomonidan ilgari surilgan ekvivalentlik printsipining mohiyatidir. Mazkur prinsipga ko‘ra, inertsial bo‘lmagan sanoq tizimida tezlashuvchan harakatni tortishish tasiridagi harakatdan farqlash mumkin emas.
Agar jismlar cheklangan o‘lchamlarga ega bo‘lsa, unda tortishish kuchini bitta jismning barcha zarralari ikkinchisining barcha zarralari bilan har birining tortishish kuchlarining vektor yig’indisi(integrallash) bilan hisoblanishi kerak. Bundan faqatgina sharsimon jismlar istisnodir. Bu yerda integratsiya natijasi yana (2.11) formulaga keltiriladi, bu erda r - zarracha va sharning markazi orasidagi masofa, m₁, m₂ shar va zarrachalarning massalari(xuddi shu narsa ikkita sharga tegishli). Masalan, Yerni radiusi R_Y bo‘lgan shar shakliga yaqin jism deb, uning ustidagi jismlarni unga nisbatan zarralar deb hisoblash mumkin. Bunday holda, sayyora tomondan m massali jismga tasir etuvchi tortish kuchining o‘ziga xos namoyishi og’irlik kuchi deb ataladi:
(2.12)
bu yerda doimiy son bo‘lib, uning manosi - tezlanish (2.12) va (2.3) formulalarni taqqoslash asosida kelib chiqadi. Bu formulalarga Yerning xarakteristikalarini qo‘yib, jismlarning Yerga tortilishi tezlanishini olamiz bu tezlanishga erkin tushish tezlanishi deyiladi. Erkin tushish tezlanishi doimiy kattalik ekanligini birinchi marta G.Galiley aniqlagan. Uning qiymati g = 9,81 m / s² ga teng.