“Meyorlashtirish asoslari” fanidan ma’ruzalar matni

10.2.Mehnatni tashkil etish funktsiyalari va yo’nalishlari. 
Mehnatni tashkil qilish – mehnat jarayoni boshlanishdan oldin ob’ekt va 
maqsadni belgilash, uslub va vositalarini tanlash hamda mehnat jarayonida ularni 
rioya qilinishi va ularning maqsadga erishishi uchun ishlashini ta’minlash 
demakdir. Agar ishlab chiqarishning ijtimoiy shakllaridan chetga chiqiladigan 
bo’lsa, jamiyat taraqqiyotini har qanday bosqichida mehnat mavjud bo’lganligi 

---

85 
tufayli uni tashkil etish ham mavjud bo’lgan. Ishlab chiqarish korxonalarida 
mehnatni tashkil etish jamiyatda mehnatni tashkil etishni asosiy elementlaridan 
hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishning jamoa shakllari manufaktura va kooperatsiyalar vujudga 
kelganidan keyin mehnatni tashkil etish ayrim ijrochilargina emas balki ularning 
birgalikdagi faoliyatini tashkil etish uning eng muhim funktsiyalaridan biriga 
aylandi. Mehnatni tashkil etish mehnatning miqdor va sifat nisbatlaridan belgilash 
va ularga rioya qilish, ularni zamon va makonda muvofiqlashtirishni nazarda 
tutadi.
Mashinalashgan sanoat ishlab chiqarish mustaqil toifa bo’lgan mehnatni tashkil 
etishga asos soldi. Bu toifa esa ishlab chiqarish jarayonida ob’ektiv aloqalarni aks 
ettiradi, tegishli funktsiyalar va ularni bajaruvchilarni ajratib ko’rsatadi. Agar ilgari 
ishlab chiqarish jarayoni aslida mehnat jarayoniga va ishlab chiqarishni tashkil 
etish - mehnatni tashkil etishga o’xshash bo’lsa endi ular ob’ekt harakter va 
uslublariga ko’ra, shakllari, funktsiyalari va ularni ijro etuvchilarga ko’ra farq 
qiladi. Bunda mehnat vositalari xal qiluvchi ro’l o’ynaydi, mehnatni tashkil etish 
shakllari va uning elementlari yanada rivojlanadi. 
Hozirgi zamon ishlab chiqarishda mehnatni tashkil etish deganda mehnatni 
muttasil va optimal ishlashni ta’minlash, ishlab chiqarish ijrochilari va moddiy 
texnika shart-sharoitlari o’rtasidagi aloqalar tizimini yaxshilashni mehnat 
jarayonini to’g’ri amalga oshirishni mehnat samaradorligini oshirishni tushunmoq 
kerak. Bunda mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi, mehnatni me’yorlash, mehnat 
intizomi, mehnat va dam olish rejimi, mehnat sharoitlari, mehnat muxofazasi, 
mehnat haqi, kadrlar tayyorlash, ularga bilim berish va ularning malakasini 
oshirish kabilar mehnatni tashkil etishning tarkibiy qismlaridir. 
Mehnatni ilmiy tashkil qilish (MTQ) - bu mehnat jarayoni tizimi bo’lib, u fan 
va amaliyotda erishilgan yutuqlariga asoslanadi hamda mehnat unumdorligini 
oshirishga, mehnatni asta-sekin kishilarning birinchi hayotiy ehtiyojiga 
aylantirishga qaratilgan bo’ladi. 

---

86 
Mehnatni ilmiy tashkil qilish tugallangan, barqaror tizim bo’lib bo’la olmaydi, 
chunki u konkret texnika bilan bog’liq va shu texnikaning xususiyatlari, odamga, 
uning bilimi va madaniyatiga qo’yadigan talablari bilan shartlangan bo’ladi. 
Shunday qilib, MTQga uning uslublarini yangi texnikaga, yangi bilimlar va yangi 
tajribaga muvofiqlashtirish maqsadida mehnatni muttasil ratsionallashtirib borish 
jarayoni deb qarash kerak. 
MTQ doimo shakllanish va rivojlanish jarayonida bo’ladi. Uning ko’p 
muammolari tadqiqotlarni yana davom ettirishni taqozo etadi. Bu chunonchi, 
mehnatni taqsimlash va kooperatsiyalashning, shu jumladan, mehnatni brigada 
bo’lib, psixofiziologik jixatdan optimal shakllarini tanlashga, meoyorlarning 
og’irligini belgilash va baholash uslublariga, meoyorlash ishlab chiqish va 
boshqalar taaluqlidir. 
MTQ quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi: 
- mehnatni taqsimlash va kooperatsiyalash shakllarini tanlash; 
- mehnat usullarini takomillashtirish; 
- ish joylarini to’g’ri tashkil etish; 
- mehnat sharoitini yaxshilash, mehnat va dam olish rejimlarini oqilona tashkil 
etish; 
- ijodiy aktivlikni rivojlantirish va ongli mehnat intizomini tarbiyalash; 
- kadrlar tayyorlash va ular malakasini oshirish; 
- mehnatni me’yorlash va rag’batlantirishdan iborat. 
Odatda, mehnatni tashkil etish ishlari bir qancha yo’nalishlar bo’yicha olib 
boriladi. Ulardan asosiylari quyidagilardir: 
1. Korxonalarda texnika, texnologiya, ishlab chiqarish va xizmat