Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

I k k i yo q l a m a yo z u v: 
Mablag‘lar va 
manbalar 
mavjudligi hamda 
harakati ustidan 
nazorat o‘rnatadi 
Mablag‘larning 
olinish manbalari 
va qanday 
maqsadlarga 
sarflanish 
yo‘nalishlarini 
ko‘rsatadi 
Xo‘jalik 
muomalalarining 
iqtisodiy 
mazmunini va 
ularni amalga 
oshirishning 
qonuniyligini 
tekshirishga imkon 
beradi 
Schotlardagi 
xatolarni 
aniqlashni, debet 
oborotlari kredit 
oborotlariga teng 
bo‘lishini 
ta’minlaydi 
BUXGALTERIYA YOZUVINI TUZISHDA:
Xo
‘
jalik muomalasi 
qanday ikkita 
Xo‘jalik muomalasi: 
mablag`lar (balans aktivi) 
yoki uning manbalari 
(balans passivi)ni 
Schotlar rejasiga 
muvofiq qaysi schot 
debetlanishi

---

3.4-rasm. Buxgalteriya yozuvi (provodkasi)ni tuzish tartibi 
Debet «Yoqilg‘ilar» schoti 30000 so‘m. 
Debet «Ehtiyot qismlar» schoti 40000 so‘m. 
Kredit «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» schoti70000 so‘m. 
Ushbu xo‘jalik muomalasini schotlarga yozamiz: 
«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga 
to‘lanadigan schotlar» 
«Yoqilg‘ilar» schoti 
Dt Kt 
 
Dt Kt 
2) 
70000 
2) 30000 
«Ehtiyot qismlar» 
Dt schoti Kt
2) 
40000 
Yuqorida keltirilgan schotlardagi yozuvlardan ko‘rinib turibdiki, xo‘jalik muomalasini aks 
ettirishda uchta schot qatnashgan, ya'ni muomala summasi ikkita schotning debetiga va bir schotning 
kreditiga yozilgan. Bunda buxgalteriyadagi ikki yoqlamalik tamoyili, ya'ni bir xil summani tegishli 
schotlarning debet va kredit tomonlarida aks ettirish buzilmagan. Xo‘jalik muomalalarini qayd 
qilishda hisob ishlarini qisqartirish maqsadida murakkab yozuvlardan foydalaniladi. Lekin, bir 
vaqtning o‘zida bir necha schotlar ham debetlanib, ham kreditlanuvchi yozuvlar bo‘lishi mumkin 
emas. Bunday yozuvlarda schotlar orasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni ko‘rib bo‘lmaydi va aks ettirilgan 
xo‘jalik muomalasining mohiyati buziladi. 
Schotda yangi qoldiq chiqarish uchun avvalo uning debeti va kreditidagi summalarni jamlash 
zarur. Debet bo‘yicha jami summa (boshlang‘ich qoldig‘isiz) schotning debet oboroti, kreditning 
jami summasi (boshlang‘ich qoldig‘isiz) kredit oboroti deyiladi. 
1-misol. Balansning «Nomoddiy aktivlar» moddasida hisobot davri boshiga 100 000 so‘m 
ko‘rsatilgan. 0400-«Nomoddiy aktivlar schotini ochganda ushbu summa boshlang‘ich qoldiq sifatida 
schotning debet tomoniga yoziladi. Hisobot davrida korxonada quyidagi xo‘jalik muomalalari ro‘y 
bergan:
1. 
Minyeral suv ishlab chiqarish uchun litsenziya olindi. Litsenziya qiymati 80 000 so‘m. 
2. 
Mahsulotning yangi turini ishlab chiqarishni o‘zlashtirish uchun patent boshqa korxonaga sotildi. 
Patentning balans qiymati 90 000 so‘m. 
3. 
Belgilangan tartibda 200 000 so‘mga litsenziya ro‘yxatdan o‘tkazildi va balans kirim qilindi.. 
4. 
Boshqa korxona ustav kapitaliga ulush sifatida «Nou-xau» kiritildi (qiymati 120 000 so‘m) 
Nomoddiy aktivlarning kirim bilan bog‘liq barcha muomalalarni 0410-«Patentlar, 
litsenziyalar va nou-xau» schotining chap, ya'ni debet tomoniga, chiqimi esa schotning qarama-qarshi 
tomoniga, ya'ni kreditiga yoziladi 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, 80 000 so‘m va 200 000 so‘mni 0410-«Patentlar, litsenziyalar va 
nou-xau» schotining debet tomoniga, 90 000 so‘m va 120 000 so‘mni esa kredit tomoniga yozish 
kyerak. Yozilgan summalarni hisoblaymiz.
Schot debeti bo‘yicha oborot 280 000 so‘mni (80 000 so‘m Q 20 000 so‘m), krediti bo‘yicha— 
210 000 so‘mni (90 000 so‘m Q 120 000 so‘m) tashkil qiladi. Yakuniy qoldiq 170 000 so‘mga 
(100 000 so‘m Q 280 000 so‘m — 210 000 so‘m.) teng bo‘ladi.
0410-«Patentlar, litsenziyalar va nou-xau» schotining ushbu muomalalardan keyingi 
ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi:
0410-“Patentlar, litsenziyalar va nou-xau» schoti
Debet
Kredit 
Boshlang‘ich qoldiq 100 000 
2. Patent sotildi ……......90 

---

1) Litsenziya olindi …… 80 000
3) Litsenziya ro‘yxatdan
o‘tkazildi va kirim
qilindi 200 000
4. Boshqa korxona ustavi
ta'sischi sifatida nou-xau
kiritildi………. ... 120 
Jami kirim
(debet oborot)280 000
Jami chiqim qilindi
(kredit oborot) …..............210 000
Yakuniy qoldiq ………. 170 000
Oxirgi qoldiq manfiy bo‘lishi mumkinmi degan savol tug‘iladi? Ha, mumkin. Bu ko‘p 
hollarda, agar u yoki bu aktiv hisobot oyining oxirgi sanalarida mol yetkazib beruvchi tomonidan 
daqdim etilgan hujjatlarsiz qabul qilingan xollarda bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatda mazkur 
davrda xarajatlar qilinganda salbiy qoldik chiqdi. Shunga qaramasdan, aktiv schotning umumiy 
tuzilishini buzmaslik uchun, hisobot oyining oxiriga bunday qoldiq baribir schotning debet tomoniga, 
ammo qizil siyoh bilan yoziladi. 
Kelgusi hisobot oyida mol yetkazib buruvchi hujjatlari olinishi bilan bunday nomuvofiqlik 
tuzatiladi. 
Schotlarda qoldiq (saldo) chiqarishni matematik modellar orqali ifodalash mumkin. Oldingi 
belgilar va misoldan foydalanib, aktiv schotlarda oxirgi qoldiq (saldo) chiqarishning matematik 
modelini quyidagicha tuzamiz: 
S'
dt
+DO
to
-KO
to
=S''
dt ,(4) 
Ushbu model aktiv schotning ma'lum sanaga bo‘lgan debet qoldig‘i boshlang‘ich qoldiqqa 
shu schotning ma'lum vaqt oralig‘idagi debet oborotini qo‘shib, shu vaqt ichidagi kredit oborotini 
ayrilganiga teng deb o‘qiladi. 
Passiv schotlarda oxirgi qoldiq chiqarish uchun kreditdagi boshlang‘ich qoldiqqa kredit 
oborotini qo‘shib, hosil bo‘lgan summadan debet oboroti ayriladi. Passiv schotlarda manbalarning 
ko‘payishi kreditda, kamayishi esa debetda ko‘rsatilishi sababli qoldiq faqat kreditda yoki nolga teng 
bo‘lishi mumkin. 
2-misol. Balansning «Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik» moddasida hisobot davri 
boshiga 190 000 so‘m qoldiq ko‘rsatilgan. Joriy hisobda ushbu modda 6410-«Budjetga to‘lovlar 
bo‘yicha qarz» schotiga to‘g‘ri keladi. Hisobot davrida korxonada quyidagi xo‘jalik muomalalari ro‘y 
bergan:
1. 
Budjetga daromad solig‘i bo‘yicha qarzdorlik aks ettirildi 400 000 so‘m. 
2. 
Hisob-kitob schotidan o‘tkazish yo‘li bilan 120 000 so‘m qarzdorlik uzildi.
3. 
Moliya organlarining yakuniy hisob-kitoblariga ko‘ra budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik 
80 000 so‘mga ko‘paydi.
4. 
Budjetga qarzdorlik bankdan 160 000 so‘m ssuda olish yo‘li bilan uzildi.
Korxonaning budjetga to‘lanmagan majburiyatlari bo‘yicha kiruvchi (boshlang‘ich) qoldig‘i 
6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» schotining kredit tomoniga yoziladi. Schotnng shu 
tomonida korxonaning soliq organlari oldidagi majburiyatlarining 480000 so‘mga kupayishi aks 
ettiriladi (400000 so‘m 80000 co‘m). Qarzlarning 280000 so‘mga (120000 so‘m 160000 so‘m) 
ko‘payishi qarama-qarshi tomonda, ya'ni debetida ko‘rsatiladi. 
Schotning oxirgi qoldig‘i 390000 so‘mni tashkil etadi (190000 so‘m Q 480000 so‘m – 
280000so‘m). 
6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz” passiv schotining ko‘rinishi qo‘ydagicha: 
6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz» schoti
Debet 
Kredit 
2) qarz uzildi ………..120 000
3) qarz uzildi ……….. 160 000
Boshlang‘ich qoldiq ……….. 190 000
1) qarz aks ettirilishi …400 000
3) qarz ko‘payishi … 80 000
Jami kamaydi
(debet oborot)…………….280 000
Jami hisoblandi
(kredit oborot) …………. 480 000

---

Budjetga to‘lanmagan qarz
bo‘yicha yakuniy qoldiq …….... 390 000
Endi istalgan passiv schot bo‘yicha oxirgi qoldiq chiqarishning matematik modelini ko‘rib 
chiqamiz. U quyidagicha bo‘ladi: 
S'
kt
+KO
to
-DO
to
=S''
kt,(5) 
Ushbu model passiv schotning ma'lum muddatga bo‘lgan oxirgi qoldig‘i uning boshlang‘ich 
kredit qoldig‘iga ma'lum davr ichidagi kredit oborotini qo‘shib, shu davr ichidagi debet oborotining 
ayrilganiga teng deb o‘qiladi. 
Har qanday aktiv yoki passiv schot bo‘yicha oxirgi qoldiqning matematik modeli ikki 
variantda bo‘lishi mumkin. Birinchi variant. Boshlang‘ich qoldiq (saldo) debet bo‘lib, kredit oboroti 
boshlang‘ich qoldiq va debet summasidan kichik bo‘lganda. Unda matematik model quyidagicha 
bo‘ladi: 
S'
dt
+DO
to
-KO
to
=S''
dt, (6) 
Agar kredit oboroti boshlang‘ich debet qoldiq va debet oboroti summasidan katta bo‘lsa, u 
holda qoldiq kreditda qoladi;