Microsoft Word 04 Kishlok xujaligida investitsion jarayonlar

6. Tashkiliy reja 
- korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli (hamkorlik shakli, ta'sischilar va ularning ulushlari); 
- aksiyalar (qancha chiqarilgan va yana qancha chiqarish ko’zda tutilgan); 
- boshqaruv tarkibi, qisqa biografik ma'lumotnomalar; 
- moliyaviy hujjatlarga imzo chekish huquqiga kim ega?; 
- boshqaruv tarkibi a'zolari o’rtasida vazifalarning taqsimlanishi; 
- loyihani mahalliy ma'muriyat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi. 
7. Moliyaviy reja 
- investitsiyalar hajmi; 
- manbalar va davrlar bo’yicha loyihani moliyalashtirish hajmi; 
- kreditlarni taqdim etish shartlari; 
- pul oqimlarining harakati; 
- daromad va xarajatlarning prognoz balansi; 
- loyiha samaradorligi ko’rsatkichlari (qoplanish muddati, samaradorlikning ichki koeffitsienti va 
b.); 
- balans tuzilmasini baholash (joriy likvidlik, o’z mablag`lari bilan ta'minlanishi va h.). 
6. O’zbekistondagi investitsiyaviy iqlimga ta'sir etuvchi omillar tahlili. 
Investitsiyaviy iqlim - bozor islohotlarining to’g`ri yo’lda ekanligi va jahon hamjamiyatining 
mamlakatdagi mulkchilik huquqlari mustahkamliligiga bo’lgan ishonchining o’lchagichi sifatida 
xizmat qiladi. Bugungi kunda O’zbekistonda qulay investitsiyaviy muhit yaratilgan. Chet el 
investitsiyalariga ega korxonalar (ChIK) qonun kafolatlari va sezilarli fiskal imtiyozlarga ega. 
Natijada, O’zbekiston iqtisodiyotidagi chet el kapitalining roli yildan yilga oshib bormoqda. Bu 
ChIKlarning sonini o’sishi, ularning YaMM, tashqi savdo aylanmasi va aholi bandligidagi ulushini 
oshishi bilan ifodalanadi. Shu bilan birga ChIKlar uchun import qilinadigan uskunalarning qiymat 
hajmi ularning mahsuloti eksporti qiymati hajmidan ancha yuqori. Ushbu muammoning yechimi, 
ChIKlar eksport faoliyatini kengaytirish uchun qo’shimcha rag`batlantirish choralarini joriy etishni 
talab qiladi. 
Ma'lumki, har qanday mamlakatdagi investitsiyaviy muhit, birinchi navbatda mamlakatdagi siyosiy 
barqarorlikka bog`liq bo’ladi. Aynan ushbu omil, investorga bugungi kunni foydasini emas, balki 
uzoq kelajakni ko’zlagan holda investitsiyaviy loyihalarni amalga oshirish imkonini beradi. 
O’zbekiston investitsiyaviy iqlimining muhim xususiyati shundaki, mamlakatimiz Markaziy-Osiyo 
mintaqasidagi eng barqaror davlat bo’lib qolmoqda. O’zbekistonda ChIKlar faoliyatining qonuniy 
bazasini shakllantirish bo’yicha doimiy tarzda ishlar olib borilmoqda, bu esa investitsiyaviy iqlimning 
muhim tarkibiy qismidir. ChIKlar faoliyatini tartibga soluvchi qonuniy bazasining asosida, 5 may 1994 
yilda qabul qilingan «Chet el investorlari va chet el investorlari faoliyatining kafolatlari to’g`risida»gi 
va 30 aprel 1998 yilda qabul qilingan «Chet el investorlari huquqlarining kafolatlari va ularni 
himoyalash tadbirlari to’g`risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunlari yotadi. Bu qonunlar 
respublikada faoliyat yurituvchi chet ellik investorlar uchun tavakkalchilikni kamaytirishni nazarda 
tutgan bir qator tadbirlarni o’z ichiga oladi. 
Shuningdek, mamlakat boshqaruvi tomonidan amalga oshirilayotgan makroiqtisodiy barqarorlik 
siyosati ham muhim omil hisoblanadi. O’zbekiston Jahon banki va Xalqaro valyuta fondi bilan yaxshi 
aloqalar o’rnatgan. Bunday aloqalar o’zaro hurmat va umumiy masalalarni konstruktiv xal qilish istagi 
poydevorida barpo etilgan. 
O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich evolyutsion siyosati amalga 
oshirilishi jarayonida quyidagi natijalarga erishildi: 
- iqtisodiyot tushkunligining oldi olindi va uning barqarorlashuviga erishildi; 
- davlat byudjeti defitsiti ancha pasaydi, bu o’z navbatida inflyatsiyaviy jarayonlarni nazorat qilish 
imkonini berdi; 

---

147 
- iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarini qayta qurish va rivojlantirishga yo’naltirilgan tuzilmaviy 
o’zgarishlar amalga oshirilmoqda; 
- davlat tasarrufidan chiqarish va privatizatsiya jarayonlari avj oldi. 
Har qanday mamlakat investitsiyaviy muhitini tahlil qilishda, milliy valyuta konvertatsiyasi 
darajasiga muhim rol ajratiladi. Valyuta ayirboshlash kursi ustidan davlat nazoratining saqlanishi va 
xaridorlarni rasmiy chet el valyuta bozoriga kirishini ta'minlash O’zbekiston iqtisodiy siyosatining 
o’ziga xos xususiyatidir. 
Mamlakatga chet el investitsiyalari kirib kelishiga to’sqinlik qiluvchi omillardan biri, bank 
tizimining rivojlanmaganligidir. Xususan, investorlar nuqtai nazaridan, O’zbekistonda naqd va naqd 
pul operatsiyalarini o’tkazishni yaxshilash, moliyaviy bozorda raqobat muhitini yaratish ehtiyoji 
sezilarli. 
So’nggi vaqtda investitsiyaviy muhitning muhim omili sifatida, chet el investorlari uchun 
yaratilayotgan imtiyoz va rag`batlantirishlar tizimi aks ettirilmoqda. Turli mamlakatlarda, chet ellik 
investorlar o’ziga xos imtiyozlar tizimi joriy etilgan. Bozor infratuzilmasi va huquqiy muhitni 
shakllantirish, muayyan vaqtni talab qiluvchi jarayon hisoblanadi.Shuning uchun ham ko’pchilik 
mamlakatlar, qulay investitsiyaviy muhitni shakllantirish masadida, vaqtinchalik choralar sifatida, chet 
el investorlari uchun ayrim imtiyozlar va rag`batlantirishlarni joriy etadilar. O’zbekiston hukumati 
tomonidan ChIKlarga katta moliyaviy imtiyozlar taqdim etilgan. Ularga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 
-ChIKning o’z ishlab chiqarish ehtiyojlari va unda ishlovchi chet ellik ishlovchilarining shaxsiy 
ehtiyojlari uchun O’zbekiston Respublikasiga olib kirilayotgan mulk bojxona bojlaridan ozod qilinadi; 
-respublika investitsiyaviy dasturiga kiritilgan loyihalarga kapital qo’yilmalarni amalga oshiruvchi 
ishlab chiqarish ChIKlari 7 yilgacha daromad solig`idan ozod qilinadilar; 
-ishlab chiqarish ChIK lari Nizom jamg`armasida chet el investorlarining ulushi 50 foiz va undan 
ortiq bo’lsa, Nizom jamg`armasi kattaligiga qarab, ular uchun amaldagi soliq stavkalari kamaytiriladi; 
-eksportga mo’ljallangan yoki import o’rnini bosadigan mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi, yangidan 
tashkil etilayotgan ChIK lar, agarda ularning ishlab chiqarish hajmining 25 foizdan ortig`ini bolalar 
tovarlari tashkil etsa, ishlab chiqarishni boshlagan vaqtidan 5 yil davomida daromad solig`idan ozod 
qilinadilar (keyingi yillarda esa, amaldagi daromad solig`i foiz stavkasi ular uchun 2 barobar 
kamaytirilgan);
-Nizom jamg`armasida chet el kapitalining ulushi 50 foiz va undan ortiq bo’lsa, ishlab chiqarishni 
rivojlantirish va kengaytirishga yo’naltirilgan daromad solig`idan ozod qilinadi; 
-o’zi ishlab chiqarayotgan mahsulotni erkin konvertatsiyalanadigan valyutaga eksport qiluvchi, 
ishlab chiqarish ChIKlari eksport bojxona bojlari va boshqalardan ozod etiladilar. 
So’nggi yillarda kuzatilayotgan asosiy tendensiya shundan iboratki, nafaqat rivojlanayotgan va 
postsotsialistik davlatlar, balki rivojlangan davlatlar ham chet el investorlari uchun yildan-yilga 
ko’proq imtiyozlarni taqdim etmoqda. Bu jahon bozoridagi kapital uchun olib borilayotgan raqobat 
kurashining yorqin isbotidir. Rivojlangan davlatlar moliyaviy imtiyozlarga asoslansa, o’tish 
iqtisodiyotidagi davlatlar birinchi navbatda fiskal imtiyozlarni taqdim etishadi. 
Moliyaviy va fiskal imtiyozlarni o’zaro ajratishga bo’lgan bir nechta yondashuvlar mavjud. 
Bizning fikrimizcha YUNKTAD (UNCTAD) tomonidan taklif etilgan yondashuv eng xaqiqatga 
yaqinidir. 
Ushbu yondashuvga muvofiq fiskal imtiyozlarga quyidagilar kiradi: 
- soliq «ta'tillari», korxona muayyan muddatga bir yoki bir nechta (ayrim hollarda esa barcha) 
soliqlarni to’lashdan ozod etiladi; 
- korporativ soliq (daromad/foyda solig`i) stavkalarini pasaytirish; 
- import bojlaridan ozod qilish; 
- reinvestitsiya imtiyozlari, foydani ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga 
yo’naltiriladigan qismini soliqlardan ozod etish; 
- ijtimoiy dasturlar imtiyozlari, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish korxona xarajatlarini to’liq 
yoki bir qismini soliqqa tortish bazasidan chiqaradi. 

---

148 
Qo’llanilayotgan rag`batlantirish tadbirlarini tizimlashtirish, va demak ularning samaradorligini 
oshirish uchun, kapital qabul qiluvchi mamlakatlar hukumatlari tomonidan imtiyozlarni berish 
mezonlari ishlab chiqilgan. Fiskal imtiyozlarni taqdim etishning asosiy mezoni sifatida, iqtisodiyotning 
mamlakat uchun ustuvor bo’lgan sohalariga kapital kiritish xizmat qiladi. 
O’zbekiston uchun, masalan, iqtisodiyotning barcha sohalaridagi asosiy ustuvorlik bu eksportga 
yo’naltirilgan yoki importni o’rnini bosadigan mahsulot ishlab chiqarishdir. Ammo, jahonda ro’y 
berayotgan iqtisodiy rivojlanish tendensiyalarini hisobga olgan holda «inson resurslari» va innovatsion 
tadqiqotlarga kiritiladigan investitsiyalar, XXI asrda yetakchilar qatorida bo’lishni istagan har qanday 
mamlakatning muhim ustuvorliklari qatorida bo’lishi lozim. 
O’zbekiston hukumati chet el investitsiyalari uchun qulay bo’lgan me'yoriy-huquqiy bazani 
yaratishga intilmoqda. Ushbu maqsadni ko’zlagan holda «Chet el investitsiyalari to’g`risida»gi Qonun 
(may 1994y.), Vazirlar Mahkamasining №55 qarori (yanvar 1996y.) 1996 yil 31 mayda O’zbekiston 
Respublikasi Prezidentining farmoni qabul qilindi. Bu hujjatlarda O’zbekistonga xorijiy inves-torlarni 
kiritishga doir qarorlarning hukumat tomonidan qabul qilish jarayonlari bilan bir qatorda chet el 
investorlarining huquq va majburiyatlari majmui ham belgilab berilgan. 
Xususiylashtirish jarayoni hukumatga qat'iylik bilan xorij investitsiyalarini jalb etish bo’yicha o’z 
maqsadlari jiddiyligini ko’rsatish imkonini beradi.
Ayrim korxonalar xorijiy investorlarda katta qiziqish tug`dirishi, shubhasiz. Agar adolat va 
professionallik bilan bir necha aktivlarni sotsa, unda hukumat xorijiy investorlarni to’laqonli 
hamkorlar sifatida jalb qilib, o’z maqsadlari jiddiyligini isbotlab beradi. 
Ommaviy xususiylashtirish dasturiga qo’shimcha sifatida individuallik asosida ayrim yirik va 
muhim korxonalarni sotish imkoniyatlarini ko’rib chiqish mumkin.
Investitsiyaviy muhitni yaxshilashda xususiylashtirishning xorij tajribasi bir necha quyidagi 
jihatlarga e'tiborni qaratish maqsadga muvofiqligini ko’rsatdi. 
1. Axborotning yetarli darajada emasligi, xorijiy investorlarning asosiy e'tiroziga sabab bo’ladi.
2. Individuallik asosida xususiylashtirish uchun korxonalarni puxta saralanishi oxir-oqibatda 
muvoffaqiyatga erishish uchun muhim ahamiyatga ega. 
3. Qayta tashkil etish bo’yicha amalga oshiriladigan harakatlar, masalan, texnologiya almashtirish, 
mahsulotning yangi turlarini kiritish, yangi bozorlarni topish va shunga o’xshash ishlar bo’lajak 
mulkdor zimmasiga qo’yilgani maqsadga muvofiqdir. 
4. Kompaniyani qayta tiklash bo’yicha rejalar uning sotilish narxiga qaraganda ko’proq qiziqtirishi 
lozim. Ayrim investorlar xususiylashtirishning asosiy maqsadi to’g`risida aniq tasavvurga ega emaslar.
5. Savdolarni ochiq tenderlar yoki boshqa raqobatli uslublar orqali vositachilarsiz, to’g`ridan-
to’g`ri amalga oshirish lozim. Bunda yaxshi obro’ga ega bo’lgan maslahatchilar xizmatlaridan 
foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Masalan, yirik qayta xususiylashtirish bitimlarini amalga 
oshirayotganda investitsiyaviy banklar va audit kompaniyalariga murojaat qilish kerak bo’ladi. 
O’zbekiston, turli xil qonunchilik hujjatlarida aks ettirilgan, soliq rag`batlantirishlarining keng 
to’plamini taqdim etadi. Bundan tashqari, chet el investorlari qo’shimcha rag`batlantirishlarga ham ega 
bo’lishadi, ayniqsa, soliq to’lashdan ozod qilish davrini uzaytirish shaklida. 
Shu bilan birga rag`batlantirishning oddiy va samarali usullari mavjud: 
- barcha rag`batlantirishlarni olib tashlagan holda qonun tomonidan belgilangan korxonalar uchun 
foyda solig`i stavkasini pasaytirish; 
- hozirgi rag`batlantirishlarni olib tashlagan holda, kamroq ixtiyoriylikga ega bo’lgan samaraliroq 
rag`batlantirishlarni joriy etish; 
- rag`batlantirish sifatida vaqtinchalik soliq to’lashdan ozod etishni qoldirish, ammo uning 
ixtiyoriyligi va diskriminatsion xarakterini susaytirish.