Microsoft Word 1-lekciya doc

3. Gistologiya pa`ninin` qıskasha rawajlanıw tariyxı 
Gistologiya - biologiyalıq pa`n bolıp, ol anatomiya pa`ni menen o`z-ara tıg`ız
baylanıslı ha`m 
onın` bir bo`limi sıpatında ajıralıp shıqqanlıg`ı ayqın ko`zge taslanadı.
Gistologiya - toqımalar haqqındag`ı pa`n; toqımalardın` mikroskopik struktu`rasın, quramlıq bo`limin, 
morfologiyasın u`yreniw onın` wazıypasına kiredi. Bizin` eramızdan aldıng`ı V-IV a`sirlerde jasag`an 
grek filosofı ha`m alımları Gippokrat (460-377) ha`m Aristotel (384-322) medin`ina menen biologiya 
pa`nine salmaqlı u`les qostı. Aristotel adam ha`m haywanlardın`, aorta, diofragma, traxeya, falanga sıyaqlı 
ag`zalarının` anatomiyalıq, du`zilisin u`yreniw menen birge, toqımalardı bir-birinen parq qılıp, shemirshek, 
su`yek, may, toqımalarına ajıratqan.
Bul toqımalar atın birinshi ret Aristoteldin` o`zi qollang`an. Ullı grek vrachı ha`m ta`biyat 
izertlewshisi G`alen (129-199) ha`m ullı o`zbek alımı Abu Ali ibn Sino (980-1037) basqa pa`nler menen bir 
qatarda medin`ina ha`m biologiya pa`nlerinin` rawajlanıwına u`lken u`les qostı. Ibn Sino adam ha`m haywanlar 
organların, toqımalardı u`yrengen. 
XVII a`sir baslarında G. Galiley da`slepki teleskoptı jarattı. 1609-1610-jıllarda ol a`piwayı mikroskop 
konstruktsiyasın islep shıqtı. 

---

4 
XVII a`sir ortalarında ingliz fizigi Robert Guk (1635-1703) 1665-jılg`a kelip mikroskop islep 
shıg`ıp,
onda o`simliklerdin` du`zilisin u`yrendi. 
Mikroskop penen qızıg`ıp qalg`an Marchello Malpigi (1628-1694) birinshi bolıp haywanlar 
terisi, taları, bu`yregi ha`m basqa organlardın` mikroskopik du`zilisin u`yrenedi. Na`tiyjede ol birinshi 
bolıp aytıp bergen organlardın` ayrım struktu`rası onın` atı menen atalatug`ın boldı. Botanik alım Neemiya 
Gryu (1641-1712) toqımalar haqqında tekseriw jumısların alıp barıp, birinshi ma`rte pa`nge toqıma tu`sinigin 
kirgizdi. A`sirese 1677-jılg`a kelip Gollandiyalı mikroskopshı Anton van Levenguk (1632-1723) ob`ektti 
300 ma`rte u`lkeyttirip ko`rsetetug`ın mikroskop islep shıqtı. Bul mikroskopta suw tamshısındag`ı 
mikroorganizmlerdi, olardın` ha`reketin, adamdag`ı qızıl qan da`neshelerin, olardın` kapillyar tamırlardag`ı 
ha`reketin su`wretlep berdi. 
XVII a`sirdin`, aqırı XVIII a`sir baslarında (100 jıl dawamında) Batır Evropada hu`kimranlıq 
qılg`an metafizik ko`z-qaraslar ha`m feodalizm ideologiyası na`tiyjesinde ilimiy ta`jiriybe jumısları toqtap 
qaldı. Alımlar o`zlerinen aldın jazıp qaldırg`an ilimiy jumıslardı oqıp u`yreniwi mu`mkin bolsa da, o`zleri 
jan`a jumıslar u`stinde is alıp bara almay qaldı. Na`tiyjede bul da`wirge kelip preformatsiyalıq, ko`z-qaraslar 
hu`kim su`rdi. Olarg`a nemen` fiziologi V.G`arvey basshılıq etti. 
Preformizm rawajlanıp barar eken ovizm, animapkulizm sıyaqlı basqıshlardı basıp o`tti ha`m og`an 
qarama-qarsı epigenez teoriyası payda boldı. Bunday ko`z-qaras ta`repdarları progressiv alımlar bolıp, olardın` 
pikirinshe, kishi organizm erkeklerdin` jınısıy bezlerinde yamasa hayallardın` jınıs kletkalarında jaylastırılıp 
qoyılmag`an. Ha`zirde bizge belgisiz bolg`an jollar menen rawajlanıw qubılıslarında jan`adan payda boladı, 
rawajlanıw joqarıg`a ko`teriliwshi qubılıs bolıp, a`piwayılıqtan quramalılıqqa ko`teriledi. 
Epigenez teoriyasın qollap, preformizmge qarsı barg`an alımlardan biri nemen` morfologi K. F. Volf (1734-
1794) boladı. Ol 1759-jılı «jaratılıw teoriyası» temasında doktorlıq; dissertatsiyasın jaqlap, epigenez teoriyasın 
ilimiy ta`repten tiykarlap berdi. 
Rossiyada 1-mikroskop Petr I da`wirinde jaratıldı. 1725-jılı Rossiya pa`nler akademiyası quraldı. 
XVIII a`sir ortalarında mikroskoptı quramalastırıw u`stinde is alıp barg`an Eyler ha`m sha`kirti N. Fuss 
1774-jılı axromatik linzalar jaratıw mu`mkinshiligin da`lillep berdi. 1784-jılı Peterburg akademigi F. 
Epinus 1-ret axromatik mikroskoptın` konstruktsiyasın jarattı. 
M.V.Lomonosov (1711-1765) bul ximiyalıq elemenentlerdi u`yreniwde 1-ret mikroskoptan paydalandı. 
Ivan Kulemon XVIII a`sirde ypg`ashı qoy organizminde buwazlıqqa deyingi ha`m buwazlıqtan keyingi 
bolatug`ın o`zgerislerdi mikroskopta tekserdi. 
Chex fiziologi Ya.E. Purkine tawık, ma`yegi yadrosın, kletka protoplazmasın ta`riyplep berdi. R. Broun 1831 -
jılı o`simlik kletkaların u`yrenip shıqtı. 
K. M. Ber (1792-1876) 1-bolıp ma`yek kletkaların u`yrenip shıqtı. Professor P. F. Goryaninov 1834-jılı jazg`an 
«Ta`biyat sistemasının` baslang`ısh belgileri» atlı shıg`armasında evolyutsiya ha`m kletka teoriyası haqqında 
a`hmiyetli mag`lıwmatlar beredi.
Nemis zoologi Teodor Shvann 1839-jılı «Haywan ha`m o`simliklerdin` denesinin` du`zilisi ha`m 
o`siwindegi o`z-ara uqsaslıqlardı mikroskopta tekseriw» atlı shıg`armasın jazıp shıg`adı. 
Bul da`wirde nemis alımı Virxov (1858) Shvann ha`m Darvin teoriyalarına qarsı shıg`ıp preformatsiya 
teoriyasın qollap-quwatladı. 
XIX a`sirdin` baslarına kelip, alımlar organizmnin` mikroskopik du`zilisin teren` u`yrenip jan`a ko`z-
qaraslar payda bola basladı. Na`tiyjede o`tken a`sirdin` (XIX) 60-jıllarında gistologiya pa`ni anatomiya 
ha`m fiziologiya pa`ninen ajıralıp shıqtı. Iri qalalardag`ı universitetlerde gistologiya ha`m embriologiya 
kafedraları ashıldı. Da`slep Moskva ha`m Peterburg, keyin Kazan, Kiev, Ha`rkov Univer-sitetinin` 
medin`ina fakultetlerinde ashıldı. Bul kafedralardı ku`shli alımlar I. A. Babuxin, K. A. Arnshteyn, F.V.Ovsyannikov, 
F. N.Zavarikin, P.I.Peremejkolar basqardı. 
M.Shleyxer 1878-jılı yadronın` beliniwin u`yrenip, pa`nge kariokino`z atamasın alıp kirdi. Amitoz 
beliniwdi birinshi ret 1841-jılı haywan kletkalarında Rema, o`simliklerde 1882-jılı E. Strasburgler u`yrenip da`lillep 
berdi. Nemis alımı V.Ru barlıq haywan ha`m o`simlik kletkalarının` bo`liniw printsipi ulıwma bir 
qıylı ekenin da`lillep berdi. 
Kiev universitetinin` gistologiya kafedrası baslıg`ı Peremejko sha`kirtleri menen birge embrion 
qabatlarının` rawajlanıwın ha`m olardan organlar payda bolıwın u`yrendi. 

---

5 
A.O.Kovalevskiy (1840-1901) xordalılar menen omırtqasız haywanlardın` embrion 
rawajlanıwın u`yrendi. 
I.I.Mechnikov, Kovalevskiy menen birge ishek-quwıslılardın` embrion rawajlanıwı u`stinde ilimiy 
tekseriw jumısların alıp bardı. 
A. A. Zavarzin (1886-1945) toqımalardın` evolyutsion rawajlanıwı menen shug`ıllandı. Ol organizmnin` 
ha`r qıylı organlarında ushıraytug`ın toqımalardı tiykarınan 4 toparg`a bo`ldi: 
1. Qopg`aw wazıypasın atqarıwshı shegaralıq yamasa epiteliy 
2. Ishki ortalıqtı ta`miyinlewshi toqımalar kiredi; omırtqalılarda bularg`a sklet su`yekleri de kiredi. 
3. Bulshıq et 
4. Nerv sistemasın payda etiwshi nerv toqıma. 
N.G.Xlopin (1897-1961) gistologiya pa`ninde o`zinin` «toqımalardın` divergen evolyutsiyası» atlı 
jumısı arqalı tanıldı. 
B. I. Lavrentev (1892-1944) neyrogistologiya tarawında ullı jan`alıqlar ashtı. Ol o`z jumıslarında 
vegetativ nerv sisteması, interneyronal sinapslardı ha`m basqa ha`r qıylı sinapslardın` gistologiyalıq 
du`zilmelerin ha`m olardın` wazıypaların u`yrenip shıqgı. Iri gistologlardan Rumyantsev, Eliseev, Xru`shchev 
ha`m basqalar biriktiriwshi toqıma gistofiziologiyasın u`yrenip, og`an kiriwshi toqıma kletkaları ha`m ha`r 
qıylı organizmdegi fiziologiyalıq iskerlikti teren` u`yrenip, gistofiziologiya pa`nine jan`a ta`jiriybe tekseriw 
jumısları menen kirdi. 
D. N.Nasanov ha`r bir kletqanın` wazıypasın onın` jasaw sharayatın ha`m jag`dayına baylanıslı 
ekenligin tastıyıqlap, paranekroz teoriyasın jarattı. Bir qatar alımlar jan`asha usıllardan paydalanıp, kletka 
morfologiyasın teren` u`yrenip, endoplazmatik tor, ribosoma, lizosomalardı u`yrenip shıqgı. Molekulyar biologiya 
usılları ja`rdeminde DNK nın` rolin da`liylledi. 
Juwmaqlap aytqanda ha`zirgi zaman gistologiyası g`a`rezsiz pa`n sıpatında u`yrenilip, biologiya 
tarawında ju`da` ko`p sheshimlerdi sheship berdi. 
A`sirese elektron mikroskoptın` du`nyag`a keliwi gistologiya pa`ninde u`lken waqya boldı. 
O`zbekistan pa`nler akademiyası Bioximiya institutında akademik J. X. Hamidov basshılıq etip atırg`an ja`ma`a`t 
ta`repinen radiatsiya ta`sirinde endokrin bezler ha`m neytro-endokrin sistemaları morfofiziologiyasında 
bolatug`ın o`zgerislerge tiykarlang`an ilimiy isler jan`asha usıllar ja`rdeminde jaratılıp berildi. Ha`zirgi 
waqıtta bul ja`ma`a`t neyronlardın` o`siwi, rawajlanıwında a`hmiyetli wazıypanı atqaratug`ın, nerv 
o`siwin ta`miyinleytug`ın faktorlardı, ha`r qıylı toqıma ha`m organlardan ajıratıp alıw sıyaqlı mashqalalar 
menen shug`ıllanbaqta.
Tashkent ma`mleketlik meditsina institutında akademik K. A. Zufarov basshılarında O`zbekstanda birinshi 
bolıp medin`ina tarawında elektronmikroskopik avtoradiografiya ha`m tsitoximiya usılları jolg`a qoyıldı. Bu`yrek, 
asqazan-ishek sistemasının` tsitologiyası, tsitoximiyası ha`m elektron mikroskopiyası K. A. Zufarov ja`ma`a`ti 
jumısında tiykarg`ı orın iyeleydi. 
Alımlar aldında kletka biologiyası, gistologiya ha`m immunologiya, biotexnologiya tarawında alıp barılıuı 
lazım bolg`an u`lken ta`jiriybe tekseriw jumısların rawajlandırıw mashqalaları tu`rıptı, Molekulyar biologiya, 
salıstırmalı gistologiya mashqalaları sheshilip barılmaqta.