Microsoft Word 1-lekciya doc

5. Birinshi jınıs kletkalarının` payda bolıwı 
 
Jan`a organizmlerdin` rawajlanıwının` birinshi adımı yamasa jeke organizmlerdin` 
baslaması ma`yek kletkasının` spermatozoid penen tuqımlanıwı yamasa basqa zatlar menen 
rawajlana baslawı bolıp esaplanadı. Ma`yek kletkası tuqımlanıwg`a uqıplı bolıwı ushın uzaq
rawajlanıw jolın jınısıy jetiletug`ın wrg`ashının` erte rawajlanıw da`wirlerinde o`tedi. Usınday 
rawajlanıw jolın spermatozoidta o`tedi. Jınıs kletkalarının` rawajlanıw protsessin gametogenez
yamasa zarodısh aldı rawajlanıwı da`wiri dep ataladı. Ma`yek kletkasının rawajlanıw da`wirlerine - 
ovogenez, al spermatozoidtın` usınday rawajlanıwına spermatogenez delinedi. 
Ayrım organizmlerde ma`yektin` tu`rli rawajlanıw da`wirlerinde keleshekte jınıs kletkaları 
kelip shıg`atug`ın bo`limlerin baqlawg`a boladı.
Ko`pshilik nasekomalarda mısalı eki qanatlı nasekomalar ma`yeginin` artqı ta`repinde 
zarodısh rawajlanaman degenshe ayrıqsha da`nesheler ko`rinip bularg`a jınıs “determinatları” 
delinedi. Bunday ma`yektin` da`nesheleri bar tsitoplazması bo`liminen keleshekte jınıs kletkaları 
rawajlanadı. Bunday da`nesheler ko`l baqası ma`yegi “jınıs tsitoplazması” nan rawajlanaman 
degenshe tabılg`an. 
Bir qatar tu`rlerde bunday jınıs kletkalarının` baslaması birinshi gonotsitler bolmag`an 
da`wirlerde tolıq bo`linip birinshi gonotsitler zarodısh kletkaları ko`p bolmag`an da`wirlerde tolıq 
bo`linip shıg`adı. Mısalı, do`n`gelek qurtlardın` at askaridası ma`yeklerinde to`rtinshi 
bo`liniwlerinen keyin birinshi jınıs kletkaları somatikalıq kletkalardan bir qansha bo`linip shıg`adı. 
Eskek ayaqlı tsikloplardın` ma`yek kletkalarının` birinshi bo`liniwinen keyin jınıs kletkasın
beretug`ın bo`limnin` ayrıqsha da`nesheli - ektosomnın` barlıg`ınan biliwge boladı.
Keyingi bo`lshekleniwlerde bunday da`nesheler bo`liniwshi kletkalardın` birewine tu`sip, al 
altınshı bo`liniwnen keyin ektosomalar eki qız kletkalarg`a bo`linip ketip bular jınıs kletkaları bolıp 
somatikalıq kletkalardan bo`leklenedi. 
Omırtqalı haywanlarda birinshi gonotsitler keyinirek bo`leklenedi. Quyrıqsız amfibiyalarda 
bunday tsitoplazmadag`ı da`nesheler a`dep zarodıshtın` tu`rli kletkalarına ten` tarqalıp tek keyin 
ko`p emes kletkalarg`a toplanıp zarodıshtın` ishki birinshi quwıslıg`ı yamasa blastotselge jaqın 
qabatlarda ornalasadı.
Joqarı omırtqalı amniotlardın` zarodıshlarında birinshi gonotsitler zarodıshlıq ha`m
zarodıshtan tıs bo`limleri shegarasında qus zarodıshının` bas bo`limine jaqın, yamasa su`t 
emiziwshiler zarodıshı artqı aqırı qasında ornalasadı. 
Mag`lıwmatlarg`a qarag`anda quslardın` erte rauajlanıw da`wirlerinde gonotsitler 
zarodıshtın` artqı bo`liminen payda bolg`anlıg`ı belgili. Jınıs kletkaları atı atalg`an do`n`gelek 
qurtlarda, buwınayaqlılarda, omırtqalılarda tek birinshi gonotsitlerden payda bolama yamasa 
rauajlanıwdın` keshirek da`wirlerinde basqa, somatikalıq kletkalardan payda bolama?. Bul soraw 
ta`jriybe jolı menen sheshildi. Haywan zarodıshının` birinshi gonotsitlerin alıp taslag`annan keyin 
organizmde jınıs kletkaları bolıw bolmawı izertlenedi. Bunday ta`jriybe gonotsiti bar yamasa 
ooplazma bo`limin jergilikli yamasa lokallıq ku`ydirip alıp taslaw arqalı iske asırıldı. 
Bunday ta`jriybeler arqalı nasekomalar ma`yegindegi jınıs plazmasın ha`m quslardın` 
ma`yegindegi birinshi gonotsitler bo`limin basqa bo`limlerine tiymesten ultrofiolet nurlar menen 

---

8 
ku`ydiriw arqalı islendi. Bunday operatsiyadan keyin zarodısh rawajlanadı biraq keyin jınıs 
kletkaları bolmag`an. 
Sonday-aq, birinshi gonotsitlerdi bir genetikalıq rasadag`ı shportsallıq baqadan (donordan) 
a`dep gonotsiti alıng`an ekinshi baqa (retsipienke) ko`shirip kondırılg`an ta`jriybe islengen. Barlıq 
retsipienttten rawajlang`an jınıs kletkaları donordın` gonotsitleri belgilerine iye bolg`an. 
Ta`jriybelerge qarag`anda omırtqalılarda, buwınayaqlılarda ha`m do`n`gelek qurtlarda jınıs 
kletkalarının` tiykarı - birinshi gonotsitler bolıp bular rawajlanıwdın` erte da`wirlerinde 
somatikalıq kletkalardan bo`leklengen. Basqa so`z benen aytqanda zarodıshtın` kletkaları jınıs ha`m 
somatikalıq kletkalarına qa`niygelesiwi qaytımsız determinatsiya menen iske asadı. 
Biraq ayrım haywanlar toparında birinshi gonotsitleri bolmasada jınıs kletkaları barlıq 
o`mirinshe payda bolıp turadı. Bunday jag`daylarda jawın qurtı aralıq orındı tutıp bularda birinshi 
gonotsitler erte bo`linsede, ereseklerinen jınıs bezleri alınıp taslansada jınıs kletkaları ayrıqsha az 
qa`niygelesken ha`reketshil “rezervlik” kletka - neoblastlardan kelip shıg`adı. 
Kirpikli qurtlardın` erte rawajlanıwında jınıs kletkaları ulıwma payda bolmaydı, olardın` 
tiykarg`ı jınıs kletkaları tiykarı haywannın` barlıq o`mirinshe ko`beyiwshi neoblastlar bolıp 
esaplanadı. Bunday jag`day ishek quwıslılarda ha`m bulıtlarda ushırasadı. Ishek quwıslılarda 
rezervlik kletkalar bolıp bular ekto ha`m endoderma qa`niygelesken epitelial bulshıq et kletkaları 
arasında ha`reketlenip, bir qabattan ekinshi qabatqa jılısıp o`tip ju`redi. Olar interstitsiallıq (i)
kletkalar dep ataladı. Bul kletkalardan qa`niygelesken kletkalar tipi, sonın` ishinde jınıs 
kletkalarıda payda boladı. Bul qubılıs barlıq haywanlarda o`mirinshe bolıp geyde awkat, ortalıq 
quramına ha`m t.b. qarap ma`wsimlik o`zgerisler bolıwı mu`mkin. Ishek quwıslılarda (gidra) jınıs 
kletkalarının` “seksualizatsiyası” qubılıs tosattan payda bolıp bir qatar vegetativlik urpaqlarında 
saqlanadı. 
Meduzalardın` eresek poliplerdin` jınıs bezlerin, pu`tin jınıs urpaqların alıp taslag`anda da 
olar tez regeneratsiyalang`an.
Bultlarda da jınıs kletkaları barlıq o`mirinshe qa`niygelesip bular ishek quwıslılardın` (i) 
kletkalarına ha`m qurtlardın` neoblastlarına usag`an tek g`ana ha`reketshil ameboidlıq 
arxeotsitlerden g`ana emes al qa`niygelesken jag`alı, qamshılı xoanotsitlerden kelip shıg`adı. 
Mine usı mag`lıwmatlarg`a qarag`anda determinatsiya (ta`g`dirin belgilew) waqtı ha`m jınıs 
kletkalarının` tolıg`ıwı tu`rli sistematikalıq toparlarda ha`r qıylı. Do`n`gelek qurtlarda ha`m shayan 
ta`rizlilerde rawajlanıwdın` tu`rli da`wirlerinde somatikalıq kletkalardan qa`niygelesedi ha`m 
determinatsiyalanadı, al mısalı ishek quwıslılarda determinatsiyalanbag`an kletkalar barlıq waqıt 
saqlanadı. Solay etip jınıs ha`m somatikalıq kletkalardın` determinatsiyası uqsas faktorlar menen
basqarıladı. 
Qanday bolıwına qaramastan jınıs kletkalarının` tiykarı bolg`an birinshi gonotsitler yamasa 
rezervlik kletkalar pisip jetilip tuqımlanıwg`a uqıplı bolaman degenshe uzaq o`zgerislerge 
ushıraydı.