Microsoft Word 1-lekciya doc

 
4. Salıstırmalı gistologiya ha`m onın` biologiyadag`ı ornı 
XX a`sirdin` ekinshi yarımında ilim-izertlew islerinde jan`a usıllardın` payda bolıwı ha`m 
qollanılıwı ilimnin` bunnan bılayda rawajlanıwına tiykar saldı. Mine usınday o`zgerisler o`z na`wbetinde 
gistologiya iliminin` basqa biologiyalıq ilimler ishinde o`z aldına pa`n sıpatında qa`liplesiwine alıp keldi. 
Na`tiyjede ko`p kletkalı haywanlar denesindegi toqımalardn` qanshelli quramalılıg`ı menen toqıma 
du`zilisinin` funktsional a`hmiyeti ortasındag`ı nızamlılıq tekserilip ko`rile baslandı. Na`tiyjede ko`p 
kletkalı bir qıylı haywanlar toqımasın bir-birine salıstırıp u`yreniw filogenez ta`repinen u`lken 
a`hmiyetke iye ekenligi ma`lim boldı. A`ste-aqırın pa`nge biologiyann` bir bo`limi esaplang`an 
filogenetika (filogenez nızamlıqlar tiykarında rawajlanıwdı u`yrenedi), filogenezde ayırım toqımalar 
rawajlanıwın salıstırmalı - anatomiyalıq jaqtan izertlewshi filogistogenez teoriyaları kirip keldi.
Mısalı, ishek epiteliyasının` sorıwshı kletkaları, ha`reketlendiriwshi bulshıq etler, su`t emiziwshiler 
ha`m nasekomalardın` interstin`ial toqımalarınn` kletkalar aralıq zatları bir tipte du`zilgen. Biraq olar bir 

---

6 
qıylı du`zilmeler emes, ba`lki bir-birine uqsas tiptegi elemenentler modifikatsiyası, bunın` u`stine olar bir 
qıylı wazıypanı atqarıwg`a iykemlesken. 
Bunı biliw arqalı funktsional wazıypası jag`ınan bir qıylı toqımalar du`zilmesinin` tiykarg`ı 
variantları ulıwma nızamlıqlar tiykarında tariyxıy jaqtan talqılandı. Mısalı, ekologiyalıq jaqtan bir-birinen parq 
qılatug`ın jaqın haywanlar toqımasının` du`zilisinde, filogenezinde uzaq wakıtlar bir-birinen uzaqlasıp 
ketken ko`p kletkalı haywanlar toqımasının` du`zilisi ha`m funktsional ta`repta`n bir-birine uqsas 
bolg`anlıg`ı ushın tariyxın an`sat u`yreniw mu`mkin. Joqarıda aytılg`anlarg`a qarag`anda, A. A. Zavarzin 
toqımalardın` evolyutsion din`amikasına tiyisli ma`selelerdi islep shıg`ıwdı ha`zirgi gistologiya pa`ni aldına 
tiykarg`ı wazıypa qılıp qoydı. Bunda a`lbette, toqımalar quramalasıwındag`ı biologiyalıq nızamlıqlardı 
talqılaw ha`zirgi izertlew usıllarınan paydalanıwdı talap etedi. Demek, gistologiyanın` ulıwma 
biologiyalıq a`hmiyeti de artadı. Ekinshi ta`repta`n bolsa, deydi Zavarzin, jeke gistologiya arqalı gistologiya 
pa`ni ulıwma tsitologiya menen jaqınnan baylanısıp baradı, sebebi ol jan`a ta`jiriybe usıllarınan paydalanadı.
Mine usınday ta`jiriybe usıllarınan biri - salıstırmalı usıl bolıp esaplanadı. Bir qıylı ha`m ha`r qıylı 
organizmlerde toqımalar kuramalasıwındag`ı funktsional jaqtan bir qıylı ha`m ha`r qıylı elemenentar 
struktu`ra-ximiyalıq mexanizmlerdi izertlewde bul usıl a`hmiyetli rol oynaydı. Ha`zirgi waqıtta a`yyemgi 
birinshi toqımalar rawajlanıwın olarg`a uqsas ekilemshi ha`m u`shlemshi toqımalar ha`m sonday-aq, 
evolyutsiya dawamında basqa dereklerden kesh ju`zege keliwshi toqıma elemenentleri menen salıstırıwda 
salıstırmalı usıl qollanılmaqta. Ekilemshi ha`m u`shlemshi toqımalar evolyutsion din`amikasının` o`zine ta`n 
ta`replerin anıqlap alıw, deydi Zavarzin, tek g`ana keselliktin` kelip shıg`ıwı sebebin tu`sindiriwte emes, ba`lki 
olardın` belgili da`rejede aqırı ne menen tamamlanıwın aldınnan biliwge kesellengen og`ındı tiklewge 
qaratılg`an sharalardı biologiyalıq jaqtan tiykarlap beriwge imqan beredi. Ju`rek «tselom» bulshıq et 
toqımasının` evolyutsion din`amikasın biliw onın` regeneratorlıq mexanizminin` gewde bulshıq etleri 
toqımasının` a`ne usınday mexanizminen printsipial parq qılıwın ko`rsetedi, deydi Zavarzin.
Solay eken, bulshıq etinde infarkt bolg`an ju`rektin` funktsional iskerligin tiklewge qaratılg`an 
sharalar nawqaslang`an gewde bulshıq etlerinin` tolıq regeneratsiya bolıwın ta`miyinlewge qaratılg`an 
sharalardan tu`pta`n parq qılıwı kerek. Ko`rinip tu`rıptı, patologik o`zgeriske ushırag`an organizmnin` bir 
bo`limin tiklewge qaratılg`an ha`reket tuwrı bolıwı ushın usı nawqaslang`an bo`lim toqımasının` 
biologiyalıq ta`biyatın anıq - ra`wshan biliw talap etiledi ha`m, kerisinshe, patologik qubılıs aqıbetinde toqımalarda 
ushırag`an o`zgerislerdi biliw zıyanlanbag`an (salamat) toqımalarg`a tu`sinik beriw ushın bay mag`lıwmat 
beredi. 
Ha`m bir mısal, haywanlar ha`reketin ta`miyinlewde bulshıq et toqımalarında bolatug`ın qısqarıw 
tezligi, toqıma fiziologiyalıq ku`shi ha`m talalarının` rawajlanıwına baylanıslı. Haywanlarda tez ha`m a`ste 
qısqarıw qa`siyetine iye bulshıq etler bolıp, olar morfologiyalıq ha`m quramlıq du`zilisine qaray bir-birinen 
parq qıladı. Tez qısqaratug`ın kese-jolaq talalardın` sarkomerleri kelte, miofib-rillalarının` sanı ko`p, sarkotubulyar 
sisteması rawajlang`an boladı.
Oksidleniw fermenentlerine salıstırg`anda glikolitik fermenentler ko`p ushırasadı. Kerisinshe, a`ste 
qısqarıw qa`siyetine iye bulshıq etler quramında glikogen ha`m may ro`zervleri ko`p ushırasadı, oksidleniw 
fermenentlerine bay nerv ushları da ko`p ushırasadı. Bulshıq et talalarındag`ı «T» sistema qanalshaları ta`rtipsiz 
jaylasqan. Ju`da` a`ste qısqaratug`ın bulshıq et talashaları a`dette, jin`ishke bolıp, kese jollı diskleri derlik 
ko`rinbeydi. Tubulyar sistema rawajlanwbag`an boladı. 
Ha`zirgi waqpta gistologiya a`meliyatında organizmnin` intefativ sistemaların talqılawda, mısalı, nerv 
orayların izertlewde salıstırmalı usıl jaqsı na`tiyje bermekte. Sebebi, Zavarzinnin` pikirinshe, su`t emiziwshi 
haywanlar menen adamnın` nerv oraylarındag`ı juda` ko`p mug`dardag`ı neyronlar arnawlı oraylardın` 
jumısı menen struktu`ra du`zilmelerinin` na`zik mexanizmin anıqlawdı bir qansha qıyınlastırıp qoymaqta. 
Bas ayaqlı molyuskalarda, a`sirese, shıbın-shirkeylerde ju`da` ko`plep quramalı rawajlang`an orayları boladı, olar 
wazıypasına qaray joqarı da`rejeli omırtqalı haywanlardın` nerv oraylarına uqsap ketedi. Tek shıbın-
shirkeylerdin` nerv orayları az mug`dardag`ı nerv kletkalarınan quralg`an boladı. O`z na`wbetinde, bul 
ha`diyse de nerv orayları du`zilmelerinin` ulıwma printsiplerin izertlewdi usınadı. Neyrogistologiya menen 
neyrofiziologiyada bunın` a`hmiyeti u`lken. Sebebi, mısalı, shıbın-shirkeylerdin` ko`riw orayların ha`m 
morfologiyalıq jaqtan, ha`m fiziologiyalıq jaqtan tekseriw, u`yreniw, anıq ilimiy juwmaqlar shıg`arıw ko`p 
kletkalı barlıq haywanlardın` ko`riw orayları jumısının` na`zik, biraq ulıwma mexanizmleri u`stinde 
juwmaqlar shıg`arıwg`a tikkeley ja`rdem beredi, bul—salıstırmalı izertlew usılının` ha`m bir a`hmiyetli ta`repi.

---

7 
Aytılg`anlardan ma`lim bolıwınsha salıstırmalı gistologiyanın` tiykarg`ı teoriyalıq ma`selesi 
bolg`an toqımalardın` evolyutsion din`amikasın islep shıg`ıwda salıstırmalı-tariyxıy jaqınlasıw 
gistologiya pa`nin fiziologiya, bioximiya, ulıwma tsitologiya, molekulyar genetika, biologiya ha`m zoologiya 
pa`nleri menen jaqınnan baylanısta bolıwg`a alıp keledi. Sebebi, usı waqıtqa kelip ma`lim bolg`anınday, 
toqımalardın` evolyutsion din`amikasın poleontologik qaldıqlar, qazılmalardı u`yrenbey bolmas eken. Bul da 
tekseriwdin` embriologik ha`m eksperimenental usılları qatarında salıstırmalı gistologiyalıq usıldın` abzalların 
ha`m bir ma`rte da`liylleydi. Demek, juwmaqlap aytatug`ın bolsaq, filogenezde belgili organ toqımaları 
qanday rawajlang`an, quramalasqan degen sorawdı sheshiwde basqa ta`jiriybe usılları qatarında salıstırmalı 
izertlew usılına da u`lken og`ın ajıratıw kerek boladı. Bul tarawda alımlardan I. I. Mechnikov, A. A. Zavarzin, N. 
G. Xlopin ha`m basqalardın` xızmetleri u`lken boldı.