Microsoft Word 13. Ma'Ruzalar matni

7.4. Zaxira o‘lchamini aniqlash 
1.
Buyurtma qilinadigan partiyaning optimal o‘lchamini aniqlash. 
Zaxiralarni to‘ldirish tizimi tanlangandan so‘ng, buyurtma kattaligini va 
takrorlanish vaqtini miqdoran aniqlash lozim bo‘ladi. 
Buyurtmaning optimal kattaligi va chastotasi quyidagi omillarga bog‘liq 
bo‘ladi: 
-
talab hajmi; 
-
transport-tayyorlov xarajatlari; 
-
zaxirani saqlashga bo‘lgan xarajatlar. 
Buyurtma o‘lchami oshganda transport-tayyorlov xarajatlari kamayadi, chunki 
tovarlarni sotib olish va tashish katta partiyalarda, va demak kamroq amalga 
oshiriladi. Bu bog‘liqlikning grafigi 7.2-rasmda tasvirlangan. 
7.2-Rasm. Transport-tayyorlov xarajatlarini buyurtma o‘lchamiga bog‘liqligi 
Optimallik mezoni sifatida transport-tayyorlov va saqlashga bo‘lgan xarajatlar 
summasining minimumi olinadi. 
Ushbu ikkala xarajatlar ham buyurtma o‘lchamiga bog‘liq, ammo ularning 
bog‘liqlik darajalari turlicha. 
Saqlashga bo‘lgan xarajatlar esa buyurtma o‘lchamiga to‘g‘ri proporsionaldir. 
Bu bog‘liqlikning grafigi 7.3 rasmda keltirilgan. 
Yuqoridagi ikkita grafikni qo‘shib, transport-tayyorlov va saqlash xarajatlarini 
buyurtma o‘lchamiga bog‘liqligini aks ettiruvchi egri chiziqqa ega bo‘lamiz. Ko‘rib 
turganimizdek bu egri chiziq minimum nuqtasiga ega, aynan shu nuqtada xarajatlar 
yig‘indisi minimumga teng bo‘ladi. Ushbu nuqtaning abssissasi esa buyurtmaning 
optimal o‘lchami qiymatini aks ettiradi. 
7.3-Rasm. Zaxiralarni saqlashga bo‘lgan xarajatlarni buyurtma o‘lchamiga 
bog‘liqlig 
 
 
7.4-Rasm. Transport-tayyorlov va saqlash xarajatlari summasini buyurtma 
o‘lchamiga bog‘liqligi 
S
opt.
– buyurtmaning optimal o‘lchami. 
Buyurtmaning optimal o‘lchamini aniqlash masalasi analitik usul bilan ham 
yechilishi mumkin. Buning uchun transport-tayyorlov va saqlash xarajatlari 

---

summasini aks ettiruvchi funksiyani minimumga intilishi shartlarini aniqlash lozim, 
ya'ni: 
S
um.
= S
saq.
+ S
tr.
min
(7.1) 
bu yerda: 
S
um.
– tashish va saqlashga bo‘lgan umumiy xarajatlar; 
S
saq.
– zaxirani saqlashga bo‘lgan xarajatlar; 
S
tr.
– transport-tayyorlov xarajatlari; 
Tasavvur qilaylik, aniq bir davr ichidagi aylanma kattaligi Qni tashkil etsin. 
Bitta buyuriladigan va yetkaziladigan partiyaning o‘lchami S. Oldingi partiya tugab 
bo‘lgandan so‘nggina keyingisi olib kelinadi. Unda zaxiraning o‘rtacha qiymati S/2 
ga teng bo‘ladi. 
Zaxirani saqlash uchun (M) tarifni kiritamiz. M- T davr ichidagi saqlash 
xarajatlarini o‘sha davrdagi o‘rtacha zaxira qiymatidagi ulushi bilan o‘lchanadi. 
Masalan, Mq0,1 bo‘lsa, demak zaxirani saqlash bo‘yicha xarajatlar, uning o‘rtacha 
qiymatini 10%ni tashkil etadi. Shuningdek, bir birlik tovarni saqlash xarajatlari ham, 
uning qiymatini 10%ni tashkil etadi. 
Endi T davr ichida tovarlarni saqlashga bo‘lgan xarajatlarni hisoblash 
mumkin: 
(7.2) 
T davr ichidagi transport-tayyorlov xarajatlarining o‘lchami, buyurtmalar 
sonini, bitta buyurtmani olib kelish bilan bog‘liq xarajatlarga ko‘paytmasi bilan 
aniqlanadi. 
(7.3) 
bunda: 
K–bitta buyurtmaga bo‘lgan transport-tayyorlov xarajatlari; 
Q/S- T davrdagi buyurtmalar miqdori; 
Olingan ifodalarni joy-joyiga qo‘yib chiqib, olib kelinadigan partiyaning 
optimal o‘lchamini topamiz. (S
opt.
) 
S
um.
= S
saq.
+ S
tr.
min 
(7.4) 
S
um.
, uning S bo‘yicha birinchi hosilasi nolga teng, ikkinchisi esa noldan katta 
bo‘lgan nuqtada, minimumga erishadi. Birinchi xosilani topamiz: 
(7.5) 
(7.6) 
Maqsadli funksiya hosilasini nolga olib keluvchi Sning qiymatini topamiz: 
(7.7) 
bundan
(7.8) 
2