Microsoft Word Hayot faoliyati xavfsizligi 6- ma'ruza

---

 
 
 
Hayot xavfsizligi fanidan 
6-ma`ruza teksti 
 
 

---

 
6-ma’ruza. Fuqarolarni favqulodda vaziyatlardan himoya qnlish uslublari va 
vositalari, ularning xususiyatlari. 
Reja: 
1.Favqulodda holatlarda qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarini tashkil etish. 
Fuqarolarni favkulodta vaziyatlardan himoya qilish uslublari va vositalari, ularning 
xususiyatlari.
2.Qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarini tashkiliy asoslari, shikastlangan 
o`choqlarda ularni olib borish usullari.
3.Tabiiy ofatlar, avariya va halokat oqibatlarini bartaraf etishda qutqaruv va boshqa 
shoshilinch ishlarni tashkil etish va o`tkazish. 
 
1.Favqulodda holatlarda qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarini tashkil etish. 
Fuqarolarni favkulodta vaziyatlardan himoya qilish uslublari va vositalari, ularning xususiyatlari. 
Favqulodda holatlarga insonlar hayotiga zomin bo`luvchi yoki ularga xavf soluvchi, binolarni 
buzuvchi, moddiy boyliklarni yo`qotuvchi katta maydonlarni egallagan yong’inlar, suv bosishi, suv 
toshqini, qor ko`chishi, er qimirlash, er ko`chishlari, qo`lashi, bo`ron va boshqa tabiat hodisalari 
kiradi. 
Ishlab chiqarish avariyalari favqulodda vaziyat yoki ishlab chiqarish texnologiyalarini buzilishi, 
ularning xavfsiz ishlatish texnologiyalarini buzilishi natijasida sodir bo`lishi mumkin. 
Katta ishlab chiqarish avariyalari favqulodda vaziyatlar sifatida odamlarni halok bo`lishiga xalq 
xo`jaligi moddiy boyligini yo`qolishiga, ishlab chiqarish jarayonini buzilishiga olib keladi. 
Favqulodda vaziyatlar ko`p hollarda kutilmaganda tusatdan sodir bo`ladi va ularni to`lik 
oldini olish mumkin bo`lmaydi. SHu sababli bunday xavf sodir bo`lishi mumkin bo`lgan hududlar 
aholisi unga qarshi himoya tadbirlariga va ularni asoratlarini tugatishga tayyor bo`lib turishi kerak. 
Bunda asosiy kuch birinchi o`rinda favqulodda vaziyat hududidagi odamlarni qutqarishga 
so`ng moddiy boyliklarni asrashga qaratilgan bo`lishi kerak.
Favqulodda holatlardan himoyalanishga qaratilgan tadbirlar sistemasi asosan quyidagilarni o`z 
ichiga oladi: 
-favqulodda holatlarni retrospektiv tahlil qilish; 
-tayyorgarlik ishlarini olib borish; 
-favqulodda holatlar davrida harakatga tayyorlanish; 
-favqulodda holatlar oqibatlarini bartaraf etish va h.k.; 
Avariyalarda halokatlar va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish, mamlakatning avariya-
qutqaruv xizmatini doimiy tayyor holatini taminlash hamda ishlab chiqarish korxonalarida avariyalar 
va halokatlarni oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni bajarilishi ustidan nazorat qilish maqsadida 
O`zbekiston Respublikasida favqulodda holatlar qo`mitasi tuzilgan. 
Favqulodda holatlar oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan barcha vazifalar bosqichma-bosqich, 
aniq ketma-ketlik asosida maksimal qisqa muddatlar ichida bajarilishi lozim. 
Birinchi bosqichda aholini tezkor himoyalash masalalari, favqulodda holatlar xavfli 
omillarini tarqalishini cheklash va uning ta`sir darajasini kamaytirish chora-tadbirlari hamda qutqaruv 
ishlari kabi vazifalar amalga oshiriladi. 
Aholini tezkor himoyalashning asosiy tadbirlariga xavf to`g’risida xabar berish; himoya 
vositalaridan foydalanish; favqulodda holatlardagi rejimga rioya qilishni taminlash; xavfli 
zonalardan evakuatsiya qilish; tibbiy va boshqa turdagi yordamlar ko`rsatish kabi ishlar kiradi. 
Favqulodda holatlar ta`sir doirasini cheklash va uning oqibatlarini susaytirishga qaratilgan 
tadbirlar asosan: avariyalarni lokalizatsiyalash, ishlab chiqarish texnologik jarayonlarini 
to`xtatish yoki o`zgartirish, yong’inni oldini olish yoki uni o`chirish kabi vazifalarni o`z ichiga 
oladi. 

---

Qutqarish va boshqa turdagi kechiktirib bo`lmaydigan tadbirlar jumlasiga boshqarish 
organlarini, kuch va vositalarni tayyor holatga keltirish, zararlanish o`chog’ini razvedka qilish va 
mavjud holatni baholash kabi vazifalar kiradi. 
Ikkinchi bosqich vazifalariga favqulodda holatlar oqibatlarini bartaraf etish bo`yicha 
qutqaruv hamda boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni amalga oshirish kiradi. Bu ishlar uzluksiz 
ravishda, qutqaruvchilar va bartaraf etuvchilar smenalarini almashtirgan holda xavfsizlik texnikasi va 
ehtiyot choralariga to`liq amal qilib bajarilishi shart. 
Qutqaruv ishlari jarohatlanganlarni qidirib topish, ularni yonadigan binolar, xarobalar, 
transport vositalari ichidan olib chiqish, odamlarni xavfli xonalardan evakuatsiya qilish, 
jarohatlanganlarga birinchi yordam ko`rsatish va shu kabi boshqa yordamlarni amalga oshirish 
ishlarini o`z ichiga oladi. 
Kechiktirib bo`lmaydigan ishlar jumlasiga esa yong’inni lokalizatsiyalash va o`chirish, 
konstruktsiyalarni mustahkamlash, qutqaruv ishlarini amalga oshirish maqsadida kommunal-
energetik setlarni, aloqa va yo`llarni tiklash, odamlarga sanitar ishlov berish, dezaktivatsiyalash va 
degazatsiyalash ishlarini amalga oshirish kabi vazifalar kiradi. 
Qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlar jumlasiga aholini barcha turdagi vositalar bilan 
taminlash, jumladan, ularni xavfsiz joylarga joylashtirish, oziq-ovqat va suv bilan taminlash, tibbiy 
yordam ko`rsatish hamda moddiy va moliyaviy yordamlar berishni amalga oshirish kabi vazifalar 
ham kiradi. 
Uchinchi bosqich vazifalariga avariyalar, halokatlar va tabiiy ofatlar yuz bergan rayonlardagi aholi 
faoliyatini taminlash masalalari kiradi. Bu maqsadda turar joylarni tiklash yoki vaqtinchalik turar 
joylar barpo etish, energiya va suv ta`minotini, aloqa tarmoqlarini, kommunal xizmat ob`ektlarini 
tiklash, zararlanish o`chog’iga sanitar ishlov berish, aholiga oziq-ovqat mahsulotlari hamda birlamchi 
ehtiyoj buyumlari bilan yordam ko`rsatish ishlari amalga oshiriladi. Ushbu bosqich nihoyasida evakuatsiya 
qilingan aholi o`z joylariga qaytariladi va xalq xo`jalik ob`ektlarining ishlashi tiklanadi. 
Ayrim favqulodda holatlarning sodir bo`lishi oldindan aniqlanishi mumkin. Bunday 
holatlarda amalga oshirilishi lozim bo`lgan barcha ishlar oldindan ishlab chiqilgan reja asosida amalga 
oshiriladi. Rejada asosan ikki xil ko`rinishdagi tadbirlar belgilanadi. 
Birinchi guruhdagi tadbirlar aholini himoyalash maqsadida amalga oshiriladi. Bu 
tadbirlarga - aholiga xavf to`g’risida ma`lumot berish va xabar berish; himoya vositalarini tayyor 
holga keltirish; boshqarish sistemalari va vositalarining tayyorligini tekshirib ko`rish; shaxsiy himoya 
vositalarini aholiga tarqatishga tayyorlash va tarqatish; tibbiy profilaktika, sanitar va epidemiyaga 
qarshi tadbirlarni o`tkazish; evakuatsiyaga tayyorlanish va talab etilgan sharoitlarga xavf tahdid 
soladigan rayonlarda aholini evakuatsiya qilish kabi vazifalar kiradi. 
Ikkinchi guruh tadbirlariga favqulodda holatlarning xavfli va zararli omillarini bartaraf 
etishga qaratilgan vazifalar kiradi. Bu tadbirlarga-xalq xo`jaligi ob`ektlari ishini to`xtatish yoki ish 
rejimini o`zgartirish; energiya, suv, gaz sistemasi ish rejimini o`zgartirish yoki vaqtincha to`xtatish; 
mavjud muhandislik inshootlarini mustahkamlash yoki qo`shimcha qurish; yong’inga qarshi tadbirlar 
o`tkazish; xavfli rayonlardan moddiy boyliklar va chorva mollarini olib chiqish; oziq-ovqat, oziqa xom 
ashyosi va suv manbalarini himoyalash kabi ishlar kiradi. 
Favqulodda holatlar sodir bo`lganligi to`g’risida xabar olingach, birinchi navbatda berilgan 
ma`lumotlarni to`g’riligi tekshirilib, qo`shimcha axborot va ma`lumotlar olish bo`yicha tadbirlar amalga 
oshiriladi. CHunki, turli xil favqulodda holatlarning har xil sharoitlardagi oqibatlari turlicha bo`lishi 
mumkin. SHu sababli dastlab favqulodda holatlar ta`sirida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan 
ikkilamchi, uchlamchi va boshqa xavfli omillar aniqlanib, keyingina kompleks tadbirlar amalga 
oshiriladi.
Favqulodda holatlarda himoyalanishning dastlabki asosi uning kelib chiqish sababi, sharoiti va 
mexanizmini bilishdan iboratdir. Favqulodda holatlar vaqtida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan 
jarayonlar moxiyatini bilgan holda, ularning oqibatlarini oldindan aniqlash mumkin. 
Favqulodda holatlar sodir bo`lishi mumkin bo`lgan vaziyatlarni, ya`ni, ularni qanday kechishini 
va oqibatlarini o`z vaqtida va aniq oldindan aniqlash, ulardan himoyalanishning eng muhim asosi 
hisoblanadi. 

---

Favqulodda holatlar asosan quyidagi vaziyatlarda ro`y berishi mumkin: 
-gravitatsiya ta`sirida, er aylanishi yoki harorat farqi ta`sirida tez yuzaga keluvchi tabiiy 
jarayonlar; 
-moddiy boyliklarni va konstruktsiyalarning zanglashi, fizik va ximiyaviy xususiyatlarini 
o`zgarishi va bino hamda inshootlarning emirilishiga olib keluvchi tashqi tabiiy omillar; 
-inshootlarning loyihalash va qurish vaqtidagi kamchilik hamda nuksonlari (qidiruv va 
loyihalashdagi kamchiliklar). Qurilish materiallari va konstruktsiyalar sifatining pastligi, ularni 
bajarish sifatining pastligi, xavfsizlik texnikasi qoidalarining buzilishi va boshqalar); 
-bino va inshootlarning konstruktsiyalariga va materiallariga sanoat ishlab chiqarishi 
texnologik jarayonlarining ta`siri (ruxsat etilgan miqdordan ortiq kuchlanish, yuqori harorat, 
titrash; oksidlovchi bug’-gaz va suyuq agressiv muhit, mineral yog’, emul’siya va 
dispersiyalar); 
-bino va inshootlardan foydalanish qoidasini buzilishi va natijada bug’ qozonlarini, 
ximiyaviy moddalarni, shaxtalardagi ko`mir changlari va metan, yog’ochga ishlov beruvchi 
korxonalardagi yog’och changlari, don elevatorlaridagi don changlari va boshqa shu kabilarni 
portlashi; 
-har xil ko`rinishdagi harbiy harakatlar. 
Aholini favqulodda holatlar vaqtida himoya qilish ularning salbiy oqibatlarga olib kelish xavfini 
oldini olish yoki ta`sir darajasini maksimal kamaytirishga qaratilgan kompleks tadbirlar majmuidir. 
Aholini favqulodda holatlardan himoyalash samarasiga favqulodda holatlarda xavfsizligini taminlash 
printsiplarini to`liq hisobga olish va uning barcha vositalari hamda usullaridan unumli 
foydalanilgandagina erishiladi. 
Xavfsizlikni taminlash printsiplari ularni amalga oshirish belgilariga ko`ra 3 guruhga 
bo`linadi; 
1. Oldindan belgilangan tayyorgarlik ishlari. Bunga favqulodda holatlarning xavfli va zararli 
omillaridan himoyalanishga qaratilgan shaxsiy va jamoa himoya vositalarini gamlash va ularni aholi 
foydalanishi uchun tayyor holatda saqlash. Hamda xavfli zonalardan aholini evakuatsiya qilish 
tadbirlarini amalga oshirishga tayyorgarlik ko`rish kabi tadbirlar kiradi. 
2. Diffirentsial yondoshish. Favqulodda holatlarning mahalliy manbalarini hisobga olgan holda 
himoya tadbirlarining xarakteri va hajmi belgilanadi. 
3. Kompleks tadbirlar. Favqulodda holatlardan himoyalanishning barcha vositalari va 
usullaridan samarali foydalanish bilan bir qatorda zamonaviy texnosotsial muhitdagi hayot faoliyatni 
ta`minlaydigan boshqa barcha tadbirlarni amalga oshirishni ko`zda tutadi. 
Favqulodda holatlardan himoya qilishning usullariga esa aholini evakuatsiya qilish, himoya 
inshootlariga yashirinish, shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish va tibbiy profilaktik vositalar 
kiradi. 
Aholini himoya inshootlariga yashirish zamonaviy qirg’in qurollari ishlatish bilan kechadigan 
harbiy-siyosiy mojarolar va radioaktiv hamda ximiyaviy moddalar ajralishi bilan kechadigan 
favqulodda holatlar vaqtida ishonchli himoya usuli hisoblanadi. 
Himoya inshootlari aholini fizikaviy, ximiyaviy va biologik xavfli va zararli omillardan himoya 
qilishga qaratilgan muhandislik inshooti hisoblanadi. Bunday inshootlar o`zining himoyalash 
xususiyatiga ko`ra pana joylar(“ubejitsa”) va radiatsiyaga qarshi yashirin joylariga bo`linadi. Ular 
SN va P 2.01.51-90 qurilish normalari va qoidalariga binoan quriladi. 
SHaxsiy himoya vositalari (SHHV) ichki a`zolarga, teriga va kiyimlarga radiaktiv va 
zaharlovchi moddalar hamda bakteriyalar tushmasligidan himoyalanish maqsadida ishlatiladi. 
SHaxsiy himoyalanish tibbiy vositalaridan favqulodda holatlar vaqtida aholiga profilatika va tibbiy 
yordam ko`rsatish uchun foydalaniladi. Ular yordamida inson hayotini saqlab qolish, 
insonlarni zararlanish darajasi kuchayishini oldini olish
, 
ayrim xavfli va zararli omillar ta`siriga 
insonlar organizmi chidamliligini oshirish ishlarini bajarishi mumkin. Bunday vositalarga 
radioprotektorlar (masalan, tsistamen-ionli nurlar ta`sirini susaytiradi), antiyadlar (zaharli moddalar 
ta`sirini cheklaydi yoki susaytiradi), bakteriyalarga qarshi vositalar (antibiotiklar, anterferonlar, 
vaktsinalar, anatoksinlar va shu kabilar) hamda qisman sanitar ishlov berish vositalari kiradi. 

---

YUqoridagi tadbirlardan tashqari favqulodda holatlar vaqtida aholi hayot faoliyatini 
taminlashda quyidagi tadbirlarni o`z vaqtida amalga oshirish ham muhim rol’ o`ynaydi, jumladan: 
aholini favqulodda holatlar vaqtidagi harakat qoidalari bo`yicha o`qitish; favqulodda holatlar xavfi 
to`g’risida o`z vaqtida xabar berishni tashkillashtirish; radiatsion, ximiyaviy va biologik razvedkani 
hamda dozimetrik va labarotoriyaviy (ximiyaviy) tekshirish ishlarini tashkil etish; yong’inga va 
epidemiyaga qarshi profilaktik hamda sanitar-gigienik tadbirlarni amalga oshirish; aholini qutqarishda 
va boshqa muhim ishlarni amalga oshirishda zarur bo`ladigan moddiy vositalar zahirasini tashkil etish.